W artykule podkreślono istotne i wielowymiarowe znaczenie zasady ustawowej regulacji władzy sądowniczej. Z jednej strony mamy do czynienia z ważnym elementem prawa do sądu. Zasada ta stanowi gwarancję niezależności sądownictwa oraz niezawisłości sędziów. Z drugiej strony łączy ona judykatywę z wolą Narodu formułowaną w drodze wyborów i odzwierciedlaną w organach skupiających przedstawicieli Narodu. Nie mniej jednak ostatnie wydarzenia i stan niepewności wokół Trybunału Konstytucyjnego wskazują, że ustawa regulująca pozycję organów władzy sądowniczej powinna odpowiadać pod względem materialnym i formalnym warunkom określonym w Konstytucji zatwierdzonej przez suwerena w referendum.

SŁOWO WSTĘPNE

INTRODUCTION

Konstytucja w art. 45 ust. 1 oraz art. 77 ust. 2 statuuje prawo do sądu rozumiane jako prawo dostępu do sądu, tj. prawo do uruchomienia postępowania przed sądem, prawo do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej, zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jawności, prawo do wyroku sądowego, tj. prawo uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia sprawy przez sąd w rozsądnym terminie oraz zakaz zamykania drogi sądowej służącej dochodzeniu konstytucyjnych praw i wolności. Prawo do sądu nie ma charakteru absolutnego i może podlegać ograniczeniom, przy zastosowaniu reguł określonych w art. 31 ust. 3 ustawy zasadniczej (ograniczenie musi być wprowadzone ustawą jeżeli jest w demokratycznym państwie prawnym konieczne da ochrony bezpieczeństwa, porządku publicznego, ochrony środowiska, zdrowia, moralności publicznej, i nie może naruszać istoty prawa i wolności).

Artykuł analizuje prawo do sądu jako jedno z praw osobistych, które podlega ograniczeniom na warunkach wskazanych w Konstytucji oraz jako gwarancja horyzontalnego działania innych praw i wolności. Omawiane są w tym kontekście cztery elementy składające się na prawo do sądu, a mianowicie prawo dostępu do sądu, prawo do odpowiednio ukształtowanej procedury sądowej, prawo do uzyskania ostatecznego rozstrzygnięcia sprawy oraz prawo do odpowiednio ukształtowanego ustroju organów państwowych wymierzających sprawiedliwość. Prawo do sądu podlega bezpośredniemu stosowaniu, chyba że Konstytucja stanowi inaczej. Może ono przybrać postać stosowania samoistnego Konstytucji, współstosowania Konstytucji i ustawy (lub innego aktu normatywnego) oraz stosowania kolizyjnego. W ramach pozytywnych obowiązków państwa mieści się obowiązek zapewnienia prawa do sądu na wypadek naruszenia praw konstytucyjnych przez inne podmioty, w tym również podmioty prywatne.

Prawo do sądu wynika z treści art. 45 Konstytucji RP. Oznacza ono, że każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Prawo do sądu administracyjnego ma szczególny charakter, służy ono ochronie praw i wolności jednostki, które swoje źródło mają w prawie publicznym (w szczególności administracyjnym i podatkowym). Prawo do sądu administracyjnego jest inaczej realizowane niż ma to miejsce w przypadku sądownictwa cywilnego i karnego. W sprawach administracyjnych to organ władzy publicznej dopuszcza się do naruszenia praw lub wolności jednostki i to on ostatecznie jest jedną ze stron postępowania sądowego. Sądy administracyjne badają jedynie legalność aktów administracyjnych i są one uprawnione tylko do uchylenia wadliwego (sprzecznego z prawem) rozstrzygnięcia bez możliwości zmiany jego treści. Podsumowując, sądy administracyjne bezpośrednio nie oddziałują na prawa i wolności jednostki. Sędziowie orzekają w oparciu o zasadę prawdy materialnej (obiektywnej) i mają obowiązek zbadania wszystkich okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy w szczególności, faktów i związanych z nimi regulacji prawnych. Autor przedstawia cechy charakterystyczne prawa do sądu administracyjnego i rekonstruowane z niego dyrektywy. W artykule został umieszczony również opis zakresu podmiotowego i przedmiotowego omawianego prawa.

Rzeczywisty kształt konstytucyjnie zagwarantowanego prawa do sądu zależy od specyfiki spraw będących przedmiotem danego postępowania. W niniejszym artykule uwzględniając orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego w pierwszej kolejności wskazano, w jaki sposób definiuje się pojęcie „sprawy karnej”. Na tej podstawie ustalono zakres przedmiotowy i podmiotowy prawa do sądu w sprawach karnych, a następnie dokonano analizy jego szczegółowych elementów: prawa dostępu do sądu, prawa do sprawiedliwie ukształtowanej procedury oraz prawa do uzyskania rozstrzygnięcia w rozsądnym terminie. Podkreślono, że w różnym zakresie ono przysługuje pokrzywdzonemu i oskarżonemu w zależności od trybu ścigania przestępstw. Szczególną uwagę poświęcono problematyce prawa do sprawiedliwie ukształtowanej procedury i konieczności zrównoważenia uprawnień uczestników postępowania oraz interesów wymiaru sprawiedliwości. We wnioskach wskazano, że stanowisko Trybunału Konstytucyjnego nie w pełni uwzględnia zmiany zachodzące w prawie karnym, co może prowadzić do faktycznego ograniczenia gwarancji procesowych jednostki wynikających z art. 45 ust. 1 Konstytucji.

W artykule omówione zostały ograniczenia de lege lata w zakresie konstytucyjnie zagwarantowanego prawa do sądu, ze szczególnym uwzględnieniem spraw z zakresu prawa konkurencji i konsumentów. Dokonano oceny konstytucyjności rozwiązań przyjętych przez polskiego ustawodawcę oraz uwypuklono konstytucyjnie zakreślone granice prawa do sądu w omawianej kategorii spraw. Autor podjął refleksję nad istniejącym obecnie system sądowej kontroli, zastanawiając się, czy nie jest on przypadkiem w pewnych jego elementach dysfunkcjonalny oraz w jaki sposób można by go ewentualnie zastąpić czy też substytuować innym systemem ochrony praw przedsiębiorców, przede wszystkim zaś ochrony praw proceduralnych, który byłby zgodny z obecnie obowiązującą Konstytucją RP, czy dosłowniej z konstytucyjnie określonym prawem do sądu.

Przedmiotem publikacji jest zagadnienie prawa do sądu rozumianego jako prawo dostępu do sądu niezależnego i niezawisłego. Pojawiają się wątpliwości co do konstytucyjności wyróżnienia przez ustawodawcę działalności administracyjnej sądów i powierzenia nadzoru nad jej wykonywaniem ministrowi sprawiedliwości. Autorka opisuje podstawowe zasady dotyczące tego nadzoru oraz zastanawia się, czy tego typu konstrukcję prawną da się pogodzić konstytucyjną zasadą trójpodziału władzy a przede wszystkim zasadą odrębności władzy sądowniczej

Samo pojęcie prawa do sądu właściwie nie jest w Niemczech – przynajmniej w literaturze konstytucyjnoprawnej – używane. Za jego odpowiedniki uważać jednak należy inne powszechnie stosowane wyrażenia: zasadę efektywnej ochrony prawnej albo też roszczenie o zapewnienie wymiaru sprawiedliwości. Idee te mają w tym kraju długą tradycję. Ustawa Zasadnicza RFN nie zawiera jednego ogólnego przepisu proklamującego prawo do sądu i konkretyzującego jego założenia. Jednak zapewnienie efektywnej ochrony sądowej uważane jest zarówno za ogólną konstytucyjną zasadę porządku prawnego, jak i prawo podmiotowe o randze konstytucyjnej. Samą gwarancję otwarcia drogi sądowej uzupełniają w Niemczech tzw. prawa proceduralne opisane w art. 101, 103 i 104 Ustawy Zasadniczej. Chodzi tu głównie o: zakaz tworzenia sądów nadzwyczajnych, zakaz pozbawiania jednostki dostępu do „ustawowego sędziego”, prawo do wysłuchania. Federalny Trybunał Konstytucyjny z zasady państwa prawnego wyprowadził ogólny nakaz przestrzegania prawa do uczciwego postępowania. Generalnie w Niemczech zakłada się, że konstytucyjne standardy w zakresie sprawowania wymiaru sprawiedliwości odpowiadają międzynarodowym wymaganiom, a nawet idą w tym zakresie „dalej”.

Prawo do sądu zostało wyrażone bezpośrednio w I części konstytucji Republiki Włoskiej z 1947 r., „Prawa i obowiązki obywateli”. W myśl art. 24 ust. 1 konstytucji „wszyscy mogą zwrócić się do sądu dla uzyskania ochrony praw i uzasadnionych interesów”. Należy zwrócić uwagę na szeroki zakres podmiotowy i przedmiotowy regulacji konstytucyjnej, ze szczególnym uwzględnieniem prawa dostępu do sądu, prawa do obrony czy prawa do rzetelnego i sprawiedliwego procesu (art. 111 konstytucji). Do największych wad funkcjonowania włoskiego wymiaru sprawiedliwości trzeba zaliczyć wielokrotne przekraczanie rozsądnego czasu trwania postępowania sądowego oraz wykorzystywanie środka nadzwyczajnego – kasacji, jako trzeciej instancji sądowej. Są podejmowane próby naprawy włoskiego sądownictwa, jak przykładowo ustawa Pinto z 2001 r., która daje stronom prawo do odszkodowania ze względu na przeciągające się postępowanie. Nie przyniosła ona jednak oczekiwanych skutków w postaci skrócenia czasu postępowania sądowego ze względu na brak reformy wymiaru sprawiedliwości (skomplikowana struktura i duża liczba włoskich sądów, tradycyjnie niskie opłaty sądowe). Skutkiem tej ustawy był dalszy wzrost liczby spraw i kosztów budżetowych. Nieskuteczność systemu sądowniczego we Włoszech wymaga kolejnych reform