Instytucje społecznej kontroli procesu wyborczego po zmianach Kodeksu wyborczego w 2023 r.

Institutions of social control of the electoral process after the amendments to the electoral code in 2023

The aim of the work is to analyze the status, tasks and powers of entities implementing social control of the electoral process after the changes introduced by the Act of 26 January 2023 amending the Act – Electoral Code. The analysis of the adopted solutions allows us to conclude that most of the changes will concern the position of men of trust, i.e. entities related to election committees, and not entities observing the elections in an impartial manner. According to the new regulations, the position of men of trust will be strengthened in relation to independent social and international observers. The question is whether such a direction of changes is aimed at ensuring the transparency and fairness of the electoral process, or whether it is determined by political considerations. The study uses the formal and legal method to examine changes in the legal position of election observers and the empirical method to verify the potential effects of the adopted solutions.

Celem pracy jest analiza statusu, zadań i uprawnień podmiotów realizujących społeczną kontrolę procesu wyborczego po zmianach dokonanych ustawą z 26 stycznia 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks wyborczy. Analiza przyjętych rozwiązań pozwala na stwierdzenie, że większość zmian dotyczy pozycji mężów zaufania, a zatem podmiotów powiązanych z komitetami wyborczymi, nie zaś podmiotów obserwujących wybory w sposób bezstronny. W myśl nowych regulacji pozycja mężów zaufania uległa wzmocnieniu wobec niezależnych obserwatorów społecznych i międzynarodowych. Pojawia się pytanie, czy taki kierunek zmian ma na celu zapewnienie przejrzystości i uczciwości procesu wyborczego, czy raczej zdeterminowany jest względami o charakterze politycznym. W pracy wykorzystano metodę formalnoprawną dla zbadania zmian w zakresie pozycji prawnej podmiotów obserwujących wybory, a także metodę empiryczną dla zweryfikowania potencjalnych skutków przyjętych rozwiązań.

BIBLIOGRAFIA:

• Ustawa z dnia z dnia 11 stycznia 2018 r. o zmianie niektórych ustaw w celu zwiększenia udziału obywateli w procesie wybierania, funkcjonowania i kontrolowania niektórych organów publicznych (Dz.U. z 2018 r. Poz. 130).
• Ustawa z dnia 5 stycznia 2011 r. – Kodeks wyborczy (t.j. Dz.U. z 2022 r. Poz. 1277 ze zm.).
• Ustawa z dnia 26 stycznia 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks wyborczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2023 r. Poz. 497).
• Ustawa z dnia 25 czerwca 2015 r. o zmianie ustawy – Kodeks wyborczy (Dz.U. z 2015 r. Poz. 1043).
• Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE (ogólne rozporządzenie o ochronie danych; Dz.U.UE.L. z 2016 r. 119.1).
• Code of Good Practice in Electoral Matters. Guidelines and Explanatory Report, przyjęty przez Komisję Wenecką na 51 i 52 sesji (Wenecja, 5–6 lipca i 18–19 października 2002). Pobrane z: https://rm.coe.int/090000168092af01.
• Uchwała Nr 29/2023 PKW z dnia 2 sierpnia 2023 r. w sprawie należności pieniężnych przysługujących członkom komisji wyborczych w wyborach do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej, Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej i Parlamentu Europejskiego. Pobrane z: https://wybory.gov.pl/sejmsenat2023/statics/PKW_UCHWALY/uploaded_files/1691415430_diety-sejm-senat-prezydent-pe-2023-r.pdf.
• Wytyczne dla obwodowych komisji wyborczych dotyczących zadań i trybu przygotowania oraz przeprowadzenia głosowania w obwodach głosowania utworzonych w kraju w wyborach Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej zarządzonych na dzień 28 czerwca 2020 r. (M. P. z 2020 r. Poz. 565).
• Uzasadnienie do poselskiego projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks wyborczy oraz niektórych innych ustaw (druk sejmowy nr 2897). Pobrane z: https://www.sejm.gov.pl/Sejm9.nsf/druk.xsp?nr=2897.
• Banaszak, B. (2015). Kodeks wyborczy. Komentarz. Warszawa: C.H. Beck.
• Błaszczak, J.A. (2016). Kontrola społeczna finansowania kampanii wyborczych w Polsce. Gubernaculum et Administratio. Zeszyty Naukowe Instytutu Administracji AJD w Częstochowie, 1(13), 23–33. DOI: 10.16926/gea.2016.01.02.
• Chmaj, M., Skrzydło, W. (2008). System wyborczy w Rzeczypospolitej Polskiej. Warszawa: Wolters Kluwer.
• Domańska, A., Wrzalik, M. (2023). Nowelizacja Kodeksu wyborczego, Fundacja im. Stefana Batorego. Pobrane z: https://www.batory.org.pl/publikacja/nowelizacja-kodeksu-wyborczego/.
• HFPCz (2023). Opinia Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka do ustawy o zmianie ustawy – Kodeks wyborczy oraz niektórych innych ustaw. Pobrane z: https://hfhr.pl/upload/2023/02/kodeks_wyborczy_opinia_hfpc.pdf.
• ODIHR OSCE (2023). Opinia ODIHR/OBWE w sprawie projektu ustawy i zmianie ustawy – Kodeks wyborczy oraz niektórych innych ustaw (druk senacki nr 911). Pobrane z: https://www.senat.gov.pl/prace/proces-legislacyjny-w-senacie/ustawy--uchwalone-przez-sejm/ustawy-uchwalone-przez-sejm/ustawa,1473.html.
• Pyrzyńska, A. (2015). Międzynarodowa obserwacja wyborów jako narzędzie ochrony podmiotowych praw wyborczych. W: M. Jabłoński, T. Jurczyk, P. Guttierez (red.). Międzynarodowa ochrona praw człowieka – współczesne problemy na świecie (s. 99–114). Wrocław: E-Wydawnictwo. Prawnicza i Ekonomiczna Biblioteka Cyfrowa. Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego.
• Pyrzyńska, A. (2021). Instrumenty społecznej kontroli procesu wyborczego. W: K. Walecka, K. Wojtas (red.). Między demokracją liberalną a nieliberalną (s. 91–106). Kraków: Ośrodek Myśli Politycznej.
• Raźny, P. (2019). Zasady międzynarodowej obserwacji wyborów przyjęte pod auspicjami Organizacji Narodów Zjednoczonych. W: A. Sokala, A. Frydrych-Depka, P. Raźny (red.). Wokół wyborów i prawa wyborczego. Tom 2 (s. 97–114). Toruń: TNOiK.
• RPO (2023). Opinia Rzecznika Praw Obywatelskich w sprawie ustawy z dnia 26 stycznia 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks wyborczy oraz niektórych innych ustaw (druk nr 2897, IX kadencja). Pobrane z: https://bip.brpo.gov.pl/sites/default/files/2023-02/Do_Marszalka%20Senatu_kodeks_wyborczy_9.02.2023.pdf.
• Skotnicki, K. (2018). Instytucja mężów zaufania w polskim prawie wyborczym w okresie międzywojennym. Studia Wyborcze, 25, 85–93. DOI: 10.26485/SW/2018/25/7.
• Sokala A., Michalak, B., Uziębło, P. (2013). Leksykon prawa wyborczego i referendalnego oraz systemów wyborczych. Warszawa: Wolters Kluwer.
• Stanowisko organizacji społecznych (2023). NIE dla pośpiesznych i nieprzemyślanych zmian w Kodeksie wyborczym! Stanowisko organizacji społecznych. Pobrane z: https://www.senat.gov.pl/prace/proces-legislacyjny-w-senacie/ustawy-uchwalone-przez-sejm/ustawy-uchwalone-przez-sejm/ustawa,1473.html.
• Szukalski, J. (2019). Instytucja obserwatorów społecznych w polskim prawie wyborczym. Studia Wyborcze, 19, 7–18. DOI: 10.26485/SW/2019/27/1.
• Wrzalik, M. (2015). Instytucja mężów zaufania w polskim prawie wyborczym. Zeszyt Studenckich Kół Naukowych Wydziału Prawa i Administracji UAM, 5, 219–236.
• Zych, R. (2016). Istota i gwarancje zasady tajności głosowania w polskim prawie wyborczym. Toruń: TNOiK.
• Zych, R. (2022). Implementation of the Right of Man of Trust to Register the Work of Precinct Electoral Commissions in the Context of Personal Data Legal Protection. Przegląd Prawa Konstytucyjnego, 6(70), 454–463. DOI:10.15804/ppk.2022.06.33.