Systemowe zmagania Służby Bezpieczeństwa z Kościołem katolickim na Podhalu przełomu lat 50. i 60. XX wieku. Egzemplifikacja terenów nowotarskich

Systemic struggles of the Security Service against the Catholic Church in Podhale in the late 1950s and early 1960s. Selected examples from the Nowy Targ area

The article illustrates the struggle of the communist authorities of the People’s Republic of Poland against the Catholic Church in the local dimension on the basis of factography contained in the files of the security apparatus files from the 1950s and 1960s. The Marxist-Leninist ideology was to oust the Catholic religion from the consciousness of Poles and to completely laicise society, replacing faith with an atheistic utopia. The text gives examples of how the communist apparatus of power restricted and prevented freedom of religious practice on the example of the Podhale region. The multifaceted nature of the issues of religiosity in the analysed areas made it necessary to present the most representative forms and methods used by the communist authorities, both central and local, whose link directly involved in surveillance and repression was the security apparatus, with the help of local agencies of the communist state administration, including the Religious Affairs, Internal Affairs, Finance, Architecture and Construction, Penal and Administrative Colleges of the Presidiums of Municipal and District National Councils. The ‘people’s’ authorities enacted laws that prohibited the construction of religious buildings, the free public profession of faith, pilgrimages, processions, and the teaching of religion in schools. The communist minority imposed on the vast majority measures aimed at eliminating religious symbols from public space, thus institutions (including educational institutions), forbidding pastoral ministry outside the walls of temples, reviewing statements, sermons, state teachings, taking a wide range of preventive measures (e.g. probing and frightening talks, called ‘preventive’, ‘warning’), as well as punitive ones (bringing criminal proceedings and trials, imposing fines and financial penalties, dismissal, etc.). The text gives the issues and matters dealt with on an ongoing basis by the security apparatus operating in the Podhale region, which described the highlanders as strongly religiously fanaticised and thus not susceptible to the influence of an ideology that was to completely secularise them.

REFERENCES:

• Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie (AIPN BU):
  • AIPN BU, 4085/162 t. 3, Urząd do Spraw Wyznań, Akta sprawy dot.[ycząca] stwierdzenia nabycia przez zasiedzenie nieruchomości, na polanie Wiktorówki w Tatrach, na rzecz Domu Zakonnego Zgromadzenia OO Dominikanów w Małem Cichem.
• Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej Oddział w Krakowie (AIPN Kr):
  • AIPN Kr, 039/2, t. 11, cz. 1, Informacje za 1958 r.
  • AIPN Kr, 039/2, t. 12, cz. 1, Meldunki i informacje dot[yczące] kleru 1960–1961.
  • AIPN Kr, 039/2, t. 12, cz. 2, Meldunki i informacje dot[yczące] kleru za 1961 r.
  • AIPN Kr 039/2, t. 15, cz. 1, Meldunki i informacje dot[yczące] kleru 1957–1961.
  • APN Kr, 039/2, t. 16, cz. 2, Meldunki i informacje dot[yczące] kleru.
  • APN Kr, 039/2, t. 16, cz. 3, Meldunki i informacje dot[yczące] kleru.
  • AIPN Kr, 039/2, t. 17, cz. 3, Meldunki i informacje dot[yczące] kleru 1959–1960.
• Instrukcje, wytyczne, okólniki dyrektor Departamentu V MBP dotyczące działań przeciwko Kościołowi katolickiemu w latach 1945–1953, (seria „Normatywy aparatu represji”, t. 3), wybór i oprac. A. Dziurok, ks. J. Marecki, F. Musiał, Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Krakowie i Wydawnictwo Avalon, Kraków–Katowice 2012.
• Metody pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa wobec Kościołów i związków wyznaniowych 1945-1989, wstęp, wybór dokumentów, red. A. Dziurok, oprac. zespół, Instytut Pamięci Narodowej, Warszawa 2004.
• Ustawa z dnia 15 grudnia 1951 r. o kinematografii, Dz.U. 1951, nr 66, poz. 452.
• Bochnak, W. (b.d.). Z dziejów parafii Groń-Leśnica na Podhalu. Legnica–Groń–Leśnica: Wyd. Parafia Katedralna p.w. św. Ap. Piotra i Pawła i Parafia Rzymskokatolicka pw. św. Jacka.
• Bober, S. (2006). Konflikt władz PRL z biskupem Tokarczukiem na tle budownictwa sakralnego. Nasza Przeszłość. Studia z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce, 106.
• Bogucki, M.,OP (1988). Wspomnienie o Jacku Frejlaku. W: A. Staszewski OP (red.). Królowa Tatr, zebrał i opracował M. Babraj OP. Poznań: Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów „W drodze”.
• Dominiczak, H. (2000). Organy bezpieczeństwa PRL w walce z Kościołem katolickim 1944–1990 w świetle dokumentów MSW. Warszawa: Bellona.
• Durka, J. (2021). Władze Polski „ludowej” wobec Jasnej Góry w latach 1945–1989. Warszawa–Katowice: Wydawnictwo IPN.
• Frejlak, J. (1988). Pieśń do Matki Boskiej Jaworzyńskiej Królowej Tatr. W: A. Staszewski OP (red.). Królowa Tatr, zebrał i opracował M. Babraj OP. Poznań: Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów „W drodze”.
• Glugla, P. (2019). Uroczystości Bożego Ciała na Żywiecczyźnie w meldunku Służby Bezpieczeństwa z 1960 roku. Gronie: historia, kultura, sztuka, 19.
• Glugla, P. (2017). Uroczystości odpustowe w Kalwarii Zebrzydowskiej według relacji Służby Bezpieczeństwa ze szczególnym uwzględnieniem roku 1960. W: A. Nowakowski (red.). Wybrane zagadnienia z dziejów Kalwarii Zebrzydowskiej na 400-lecie pierwszej lokacji Kalwarii Zebrzydowskiej (1617-2017). Kraków: Wydawnictwo 3 kolory.
• Gryz, R. (2005). Na masowe budownictwo sakralne nie pójdziemy”. Ekipa Gierka wobec budowy katolickich świątyń (1970–1980). Pamięć i Sprawiedliwość, 4/1(7).
• Historia kaplicy w Harkabuzie. Pobrane z: https://parafiapodsarnie.pl/historia-kaplicy-w-harkabuzie/.
• Isakowicz-Zaleski, T. (2007). Księża wobec bezpieki na przykładzie archidiecezji krakowskiej. Kraków: Wydawnictwo Znak.
• Krupa, M. (2016). Krajobraz kulturowy Ziemi Nowotarskiej – wybrane zagadnienia. Wiadomości Konserwatorskie, 47.
• Kowalczyk, K. (2003). Miejsca kultu religijnego w Rabce Zdroju. Kraków: Wydawnictwo Instytutu Teologicznego Księży Misjonarzy.
• Kruczek, J. OP (1988). Duszpasterstwo na Wiktorówkach. W: A. Staszewski (red.). Królowa Tatr, zebrał i opracował M. Babraj OP. Poznań: Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów „W drodze”.
• Michniewscy, M.A., Duda, M., Wypych, S. (2001). Kościoły drewniane Karpat i Podkarpacia. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Rewasz”.
• Milian, J., Spiechowicz-Jędrys, A. (2007). Dębno. Kraków: Wydawnictwo Turystyczne.
• Miławicki, M. OP (2015). Dominikański gazda na Wiktorówkach. O. Paweł Kielar i duszpasterstwo tatrzańskie w latach 1958–1967. W: M. Miławicki OP, M. Wenklara (red.). Komunistyczny aparat represji wobec Polskiej Prowincji Dominikanów [seria: „Kościół w okowach”]. Kraków: Dominikański Instytut Historyczny w Krakowie, Instytut Pamięci Narodowej, Wydawnictwo Wysoki Zamek.
• Moskwa, J. (2020). Niewygodny prorok. Ks. Jan Zieja. Biografia. Kraków: Wydawnictwo Znak.
• Nitecki, P. (2000). Biskupi Kościoła w Polsce w latach 965–1999. Słownik biograficzny. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”.
• Obserwacja w służbie SB. Studia i szkice, red. M. Komaniecka- -Łyp. Kraków: Wydawnictwo IPN.
• Ordon, M. (2002). Prawo o stowarzyszeniach jako instrument antykościelnej polityki władz komunistycznych w okresie Polski Ludowej – zarys problemu. Studia z Prawa Wyznaniowego, 4.
• Puciłowski, J, OP (1988). Dzieje. W: A. Staszewski (red.). Królowa Tatr, zebrał i opracował M. Babraj OP. Poznań: Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów „W drodze”.
• Radwańska-Paryska, Z., Paryski, W.H. (1995). Wielka Encyklopedia Tatrzańska. Poronin: Wydawnictwo Górskie.
• Rawicki, Z. (2017). Historia kościoła na Bachledówce. Budowlani. Biuletyn Małopolskiej Okręgowej Izby Inżynierów Budownictwa, 3(69).
• Rozenau-Rybowicz, A., Szlenk-Dziubek, D., Białoskórski, P. (2009). Atlas dóbr kultury współczesnej województwa małopolskiego. Kraków: Wyd. Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego Departament Polityki Regionalnej przy współpracy z Instytutem Rozwoju Miast.
• Trajdos, M. (1998). Luteranie w Jabłonce. Rocznik Orawski, 2.