Referendum zagrożeniem dla porządku demokratycznego? Refleksje dotyczące polskiej regulacji prawnej i praktyki referendalnej na tle najnowszych opinii zagranicznej doktryny prawa konstytucyjnego i nauk politycznych

Is a Referendum a Threat to the Democratic Order? Reflections on Polish Legal Regulation and Referendum Practice Against the Background of the Latest Opinions of Foreign Doctrine of Constitutional Law and Political Sciences

In the latest literature on the subject, one can notice an increase in interest in direct democracy on the one hand, and on the other – a clear increase in the skepticism of researchers towards the idea of making binding and important decisions for the state by popular vote. The purpose of this article is to present and analyze the latest views of foreign doctrine of constitutional law (and, in addition: political science) about the institution of the referendum and to compare them with the (general) analysis of the legal regulation of this institution in Poland, as well as to present the real impact of referendums on the decision-making process and public policies in Poland. As a result, an attempt will be made to assess the Polish legal regulation of referendum institutions in terms of their effectiveness on the one hand, and potential threats (or resistance to threats) to the democratic order on the other. Although direct democracy, and especially a referendum, have a wide range of critics in the scientific community accusing it of even being anti-democratic, radical proposals calling for the complete abolition of referendums are rare. The postulates of appropriate changes in the legal regulation concerning the referendum prevail in order to make it resistant to dangerous modern phenomena: populism, political cynicism, manipulation and propaganda. The implementation of all postulates for changes reported by representatives of science will be very difficult. Noticing this fact may cause that the referendum will become a decision-making procedure very rarely launched. This seems to be the intention of researchers who submit their proposals and reservations – that direct democracy should be only an exception to representative democracy and that the former should not be used against the latter.

W najnowszej literaturze przedmiotu można dostrzec z jednej strony zwiększenie zainteresowania demokracją bezpośrednią, z drugiej – wyraźny wzrost sceptycyzmu badaczy wobec idei podejmowania wiążących i istotnych decyzji dla państwa w drodze głosowania powszechnego. Celem niniejszego artykułu jest prezentacja i analiza najnowszych poglądów zagranicznej doktryny prawa konstytucyjnego (i uzupełniająco: nauk politycznych) na temat instytucji referendum oraz zestawienie ich z analizą (ogólną) kształtu regulacji prawnej tej instytucji w Polsce oraz prezentacją realnego wpływu referendów na proces decyzyjny oraz polityki publiczne w Polsce, aby w rezultacie podjąć próbę oceny polskiej regulacji prawnej instytucji referendów pod względem z jednej strony ich skuteczności oraz z drugiej – potencjalnych zagrożeń (lub odporności na zagrożenia) dla porządku demokratycznego. Chociaż demokracja bezpośrednia, a szczególnie referendum mają w środowisku naukowym szerokie grono krytyków zarzucających mu nawet antydemokratyczny charakter, to propozycje radykalne, postulujące zupełną likwidację referendów, należą do rzadkości. Przeważają postulaty odpowiednich zmian w regulacji prawnej dotyczącej referendum w celu jego uodpornienia na niebezpieczne zjawiska: populizmu, cynizmu politycznego, manipulacji i propagandy. Realizacja wszystkich postulatów zmian zgłaszanych przez przedstawicieli nauki będzie bardzo trudna, co uczyni referendum procedurą decyzyjną bardzo rzadko uruchamianą. Wydaje się, że taka jest właśnie intencja proponentów – aby demokracja bezpośrednia była jedynie wyjątkiem od demokracji przedstawicielskiej i aby ta pierwsza nie była używana przeciwko tej drugiej.

REFERENCES:

Literature:

• Bokszczanin I., Instytucja referendum ratyfikacyjnego w procesie integracji w Europie, [w:]
  Wymiar społeczny członkostwa Polski w Unii Europejskiej, red. T. Mołdawa, K.A. Wojtaszczyk, A. Szymański, Warszawa 2003.
• Bonikowski B., Three Lessons of Contemporary Populism in Europe and the United Sta-
  tes, „Brown Journal of World Affairs” 2016, vol. 23, Iss. 1.
• Bowler S., Donovan S., Perceptions of Referendums and Democracy: The Referendum Di-
  sappointment Gap, „Politics and Governance” 2019, vol. 7, no. 2.
• Cheneval F., el-Wakil A., The Institutional Design of Referendums: Bottom-Up and Binding, „Swiss Political Science Review” 2018, vol. 24, no. 3.
• Cheneval F., Ferrín M., Referendums in the European Union: Defective by Birth?, „Journal of Common Market Studies” 2018, vol. 56, nr 5.
  el-Wakil A., The Deliberative Potential of Facultative Referendums Procedure and Substance in Direct Democracy, „Democratic Theory” 2017, vol. 4, Iss. 1.
• Florczak-Wątor M., Radziewicz P., Wiszowaty M.M., Ankieta o Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Wyniki badań przeprowadzonych wśród przedstawicieli nauki pra-
  wa konstytucyjnego w 2017 r., „Państwo i Prawo” 2018, nr 6.
• Grabowska M., Polska ustawa o referendum ogólnokrajowym (referenda akcesyjne), „Studia Europejskie” 2003, nr 1.
  Haider S., Referendums Are Dangerous for Democracy, „Harvard Kennedy School Review” 2019, vol. XIX.
• Iancu B., Can the “People” decide (in Europe)? Uses, abuses and fear of referendums, „Romanian Journal of Comparative Law/Revista Română de Drept Comparat” 2018, nr 1.
• Kaszczyszyn P., Jak upodmiotowić obywateli. Propozycja Dnia Referendalnego, Klub Jagielloński, 5.9.2015, https://klubjagiellonski.pl/2015/09/05/jak-upodmiotowic-obywateli-propozycja-dnia-referendalnego.
• Landemore H., Referendums Are Never Merely Referendums: On the Need to Make PopularVote Processes More Deliberative, „Swiss Political Science Review” 2018, vol. 24, no. 3.
• Lupu A.R., The Referendum as a means for the European Union’s democratic legitimacy, „Romanian Journal of Comparative Law/Revista Română de Drept Comparat”
  2018, no. 1.
• Matsusaka J.G., Public policy and the initiative and referendum: a survey with some new
  evidence, „Public Choice” 2018, nr 174.
• McKay S., Designing Popular Vote Processes for Democratic Systems: Counter-Proposals,
  Recurring Referendums, and Iterated Popular Votes, „Swiss Political Science Review”
  2018, vol. 24, no. 3.
• Michel S., Cofone I.N., Majority Rules in Constitutional Referendums, „Kyklos” 2017,
  vol. 70, no. 3.
• Moeckli D., Referendums: Tyranny of the Majority?, „Swiss Political Science Review” 2018, vol. 24, no. 3.
• Poushter J., British Divided on Brexit Impact as New Elections Loom – Public split on whether to trust current national government, Pew Research Center, 1.06.2017, https://www.pewresearch.org/global/2017/06/01/british-divided-on-brexit-impact-as-new-elections-loom.
• Rosůlek P., Secession, Referendum and Legitimacy of a Ballot Text – Scholarly Reflection,
  „Politické vedy” 2016, vol. 19, no. 4.
• Şen G.I., Sovereignty Referendums in International and Constitutional Law, Cham–He-idelberg–New York–Dordrecht–London 2015.
  Sottilotta C.E., The Strategic Use of Government-Sponsored Referendums in Contemporary Europe: Issues and Implications, „Journal of Contemporary European Research” 2017, vol. 13, no. 4.
• Uleri P.V., Democracy and the Referendum Phenomenon in Europe, [w:] The Referendum Experience in Europe, red. M. Gallagher, P.V. Uleri, Londyn 1996.
• Voßkuhle A., Demokratie und Populismus, „Der Staat” 2018, nr 57.
• Wiszowaty M.M., Opinia prawna dotycząca oceny zgodności z Konstytucją materii pytań
  zawartych w projekcie postanowienia Prezydenta RP o zarządzeniu ogólnokrajowego
  referendum (druk senacki nr 899) – w szczególności pytania dotyczącego jednomandatowych okręgów wyborczych – z odniesieniem się do bieżących głosów konstytucjonalistów w tej kwestii, [w:] Projekt postanowienia Prezydenta RP o zarządzeniu ogólnokrajowego referendum – opinie prawne, „Opinie i Ekspertyzy”, nr OE-234, Kancelaria
  Senatu. Biuro Analiz i Dokumentacji, Warszawa, maj 2015.
• Wiszowaty M.M., Referenda dla obywateli – rekomendacje dotyczące zmian w polskiej
  regulacji prawnej instytucji referendów zaproponowane przez organizacje społeczne
  skupione wokół Instytutu Spraw Obywatelskich [w:] Aktualne problemy referendum,
  red. B. Tokaj, A. Feia-Paszkiewicz, B.Banaszak, Zielona Góra 2016.