W przededniu narodzin nowoczesnej doktryny państwa prawa? Stosunek polskich liberałów do idei rządów prawa w początkach XIX wieku

On the Eve of the Birth of the Modern Doctrine of the Legal State? The Attitude of Polish Liberals to the Idea of the Rule of Law at the Beginning of the 19th Century

The article analyzes the problem of the attitude towards the idea of the rule of law of representatives of the Polish elite at the beginning of the 19th century. The author presents the development of the idea of the rule of law in the introduction. He verifies the thesis that the ideological basis for the concept of the rule of law was the Enlightenment thought on the basis of which the liberal doctrine developed. He used it to seek an answer to the question about the characteristics of the model of government established by the Constitution of the Kingdom of Poland of 1815. The author attempted to prove that, since the Kingdom (existing until 1831) with one of the most liberal constitutions in the first half of the 19th century was in force, then this act met all the conditions required for the establishment of the rule of law according to the standards adopted in that century. These considerations conclude with remarks on the further evolution of Polish liberal thought in the 1820s. It began to differ from the liberal assumptions on which the German Rechtstaat doctrine was built. Paradoxically, Rechtstaat concept had much more in common to Polish liberalism in the earlier (proto-liberal) stage of its development in the times of the Duchy of Warsaw (1807–1815) than of the Kingdom of Poland (1815–1831).

W artykule przeprowadzona została analiza problemu stosunku przedstawicieli polskiej elity intelektualnej i politycznej do idei rządów prawa w początkach XIX w. Na wstępie przedstawiono rozwój tej koncepcji, poddając weryfikacji tezę, iż podłożem ideowym dla zasady państwa prawa była myśl oświeceniowa, na bazie której wykształciła się doktryna liberalna. Poczynione uwagi służyły do poszukiwania odpowiedzi na pytanie o charakterystykę modelu rządów ustanowionych mocą Konstytucji Królestwa Polskiego z 1815 r. Podjęto się wykazania, iż skoro istniejące do 1831 r. Królestwo było państwem, w którym obowiązywała jedna z najbardziej liberalnych konstytucji w pierwszej połowy XIX w., to akt ten spełniał wszystkie warunki, które były wymagane dla powstania państwa prawa według standardów przyjętych w tym stuleciu. Rozważania te kończą uwagi o dalszej ewolucji polskiej myśli liberalnej, jaka nastąpiła w latach dwudziestych. Zaczęła ona odróżniać się od liberalnych założeń, na jakich zbudowana została niemiecka doktryna Rechtstaat. Paradoksalnie były one bliższe polskiemu liberalizmowi we wcześniejszym (proto-liberalnym) stadium jego rozwoju w czasach Księstwa Warszawskiego.

REFERENCES:

Literature:

• Barzykowski S., Historia powstania listopadowego, t. I, Poznań 1883.
• Co znaczą wyobrażenia liberalne?, „Pamiętnik Warszawski” 1816, br 1.
• Dziadzio A., Koncepcja państwa prawa w XIX wieku – idea i rzeczywistość, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2005, t. 57, z. 1.
• Gałędek M., Koncepcje i projekty nowego ustroju administracji dla przyszłego Królestwa Polskiego. Studium z dziejów myśli administracyjnej, Sopot 2017.
• Gałędek M., Wpływ wojen napoleońskich na wzrost niechęci wobec biurokracji w polskiej myśli administracyjnej w latach 1813–1815, „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego” 2019, t. 22.
• Gałędek M., Zagadka projektu Platera. Próba rekonstrukcji pierwszej fazy prac nad Ustawą konstytucyjną Królestwa Polskiego z 1815 r., [w:] Konstytucjonalizm polski: refleksje z okazji jubileuszu 70-lecia urodzin i 45-lecia pracy naukowej profesora Andrzeja Szmyta, red. A. Gajda, K. Grajewski, A. Rytel-Warzocha, P. Uziębło, M.M. Wiszowaty, Gdańsk 2020.
• Izdebski H., Rada Administracyjna Królestwa Polskiego (1815–1830), Warszawa 1978.
• Janowski M., Polska myśl liberalna przed 1918 r., Warszawa 1998.
• Kołłątaj H., Uwagi nad teraznieyszem położeniem tey części ziemi polskiey, którą od pokoju tylżyckiego zaczęto zwać Xięstwem Warszawskim, Lipsk 1808.
• Królak P., „Dziewiędziesiąt dziewięć cudzych pomysłów, i jeden autora”. Porównanie myśli konstytucyjnej Wincentego Niemojowskiego i Benjamina Constanta, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2018, t. 64, z. 2.
• Lesiński P., O racjonalności państwa prawnego w Roberta von Mohla, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, Sectio G, 2019, vol. 66/1.
• Leśnodorski B., U progu nowego stulecia. Księstwo Warszawskie, [w:] idem, Historia i współczesność, Warszawa 1967.
• Locke J., Drugi traktat o rządzie, [w:] idem, Dwa traktaty o rządzie, tłum. Z. Rau, Warszawa 1992.
• Lutyński J., Pojęcie liberalizmu w badaniach nad myślą społeczną XIX w. i w pracach Marksa, Engelsa i Lenina, „Przegląd Socjologiczny” 1957, nr 11.
• Morigiwa Y., Interpretation by Another Name, [w:] Interpretation of Law in the Age of Enlightenment. From the Rule of King to the Rule of Law, red. Y. Morigiwa, M. Stolleis, J.L. Halpérin, Dordrecht 2011.
• Narada Aleksandra I z Polakami w Puławach w r. 1814, [w:] S. Askenazy, Szkice i portrety, Warszawa 1937.
• O monarchii konstytucyjnej i rękojmiach publicznych: rzecz wyjęta z dzieł Beniamina Constant, tłum. W. Niemojowski, t. 1, Warszawa 1831.
• Raeff M., Michael Speransky: Statesment of Imperial Russia, 1772–1839, The Hague 1969.
• Skarbek F., Słowo o władzy wykonawczej, „Pamiętnik Warszawski” 1818, nr 10.