La anunciadora azul de la muerte. De las creencias populares de los Andes Centrales

The Blue Announcer of Death. From the popular beliefs of the Central Andes

This essay is a monographic draftattempt concerning one of the most widely known omens of disease and death throughout the native Andean cultures. Among many signs, interpreted as approaching death, the figure of bluebottle fly called in Quechan chiririnka has a key position, which extends from pre-Co- lombian times, and its popularity exceeds other similar signs of similar mea- ning. Up to this date, it retains its significance in funerary beliefs and functions in various forms of folklore, especially in songs. At the same time, it is also commonly thought to be an incarnation of human soul, what finds resemblance in folk beliefs and tales of mythic characteristics, including tropes found in in- digenous eschatology. This essay relies on ethnographic sources, and very im- portant contributions to this topic, which can be found in books and essays of José María Arguedas.

Błękitna zwiastunka śmierci. Z wierzeń ludowych środkowych Andów

Opracowanie jest próbą szkicu monograficznego dotyczącego jednej z najpo- pularniejszych wróżb choroby i śmierci w tradycyjnych kulturach ludów an- dyjskich. Wśród wielu znaków interpretowanych jako zapowiedzi zbliżającej się śmierci, postać błękitnej muchy, zwanej w języku keczua chiririnka, należy do szczególnie ważnych, gdyż jej geneza sięga czasów prekolumbijskich, a po- pularność na terenie Andów przewyższa inne znaki o podobnej treści. Do dziś zajmuje ważne miejsce w wierzeniach funeralnych oraz funkcjonuje w różnych formach folkloru, szczególnie w pieśniach. Równocześnie mucha chiririnka bywa często uważana za inkarnację duszy ludzkiej, co znajduje odzwierciedle- nie w ludowych wierzeniach i opowieściach o charakterze mitycznym, zawie- rających wątki tradycyjnej eschatologii indiańskiej. Opracowanie wykorzystu- je źródła etnograficzne oraz bardzo istotne przyczynki do tego tematu zawarte w książkach i opowiadaniach José Marii Arguedasa.

BIBLIOGRAFIA:

• A 1981 - J.M. Arguedas, Formación de una cultura nacional indoamericana, selección y prólogo de Á. Rama, México-Madrid-Bogotá: Siglo Veintiuno Editores, 1981.
• A 1977 - J.M. Arguedas, Relatos completos, edición de J. Lafforgue, Buenos Aires: Editorial Losada S.A, 1977.
• A 2001 - J.M. Arguedas, Los ríos profundos, Lima: Editorial Horizonte, 2001.
• A 1964 - J.M. Arguedas, Todas las sangres. Buenos Aires: Editorial Losada 1964.
• A 2011 - J.M. Arguedas, El zorro de arriba y el zorro de abajo, Lima: Editorial Horizonte 2011.
• C R 2003 - F. Carranza Romero, Diccionario Quechua Ancashino - Castellano, edición y prólogo de W. Lustig, Madrid-Frankfurt am Main: Iberoamericana, Vevuert Verlag 2003.
• C R 2005 - F. Carranza Romero, El mundo de los muertos en el concepción quechua. Ciberayllu, 12 julio 2005. http://www.andes.missouri.edu/andes/Especiales/FCR_Muertos.html (accedido el 30
• de septiembre de 2019).
• C 1984 - M.S. Cipolleti, El motivo de Orfeo y el viaje al reino de los muertos en América del Sur, “Indiana”, vol. 9 (1984), pp. 421-432.
• C 2006 - S. Connor, Mucha. Historia - antropologia - kultura, trad. B. Stanek, Kraków: Universitas 2006.
• Diccionario 2001 - Diccionario quechua-español Runasimi en línea en Aulex, compilado por P. Jacobs, 2001, http://runasimi.de (accedido el 27 de septiembre de 2016)
• Dioses 2012 [1966] - Dioses y hombres de Huarochiri, edición bilingüe, narración quechua recogida por F. de Avila (1598?), trad. J.M. Arguedas, estudio biobibliográfico P. Duviols, Lima: IEP Instituto de Estudios Peruanos 1966 (edición facsimilar 2012).
• G 2008 - J. Gage, Kolor i kultura. Teoria i znaczenie koloru od antyku do abstrakcji, trad. J. Holzman, Kraków: Universitas 2008.
• G -W 2009 - A. Gondor-Wiercioch, Dwa światy, dwie pamięci. Dylemat wielokulturowości w wybranych utworach Louise Erdrich i José Maríi Arguedasa, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego 2009.
• G 2004 - P. Gose, Aquas mortiferas y cerros hambientos: ritos agrarios y formación de clases, Quito: Abya-Yala 2004.
• G 1990 - R. Gross, Dlaczego czerwień jest barwą miłości. Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe 1990.
• G P A 1615 - F. Guaman Poma de Ayala, Nueva Crónica y Buen Gobierno, edición electrónica del manuscrito de la Biblioteca Real de Copenhague. http://www.kb.dk/permalink/2006/poma/283/es/image/?open=id2686694 (accedido el 20 de septiembre de 2019).
• H 1981 - A.M. Hocquenghem, Les mouches et les morts dans l’iconographie Mochica, “Ñawpa Pacha. Journal of Andean Archeology”, núm. 19 (1981), pp. 63-67, 69.
• H 2004 - C. Huamán, Pachachaka. Puente sobre el mundo. Narrativa, memoria y síbolo en la obra de José María Arguedas, México: El Colegio de México, Centro de Estudios Lingüísticos y Literarios, 2004.
• H 2017 - J.-B. Huchet, Des mooches, des morts, des offrandes. Archéoentomologie de tombes mochicas de la pyramide de la Lune, Pérou, “Recherches Amérindiennes au Québec”, vol. 47, núms. 2-3 (2017), pp. 23-34.
• Inkowie 2015 - Inkowie o Inkach. Antologia, ed. J. Szemiński, Warszawa: Wydział „Artes Liberales”, Uniwersytet Warszawski 2015.
• J , M 2015 - E. Jodłowska, M. Mąka, La soleded andina del Zorro de Arriba y el Zorro de Abajo, “Estudios Latinoamericanos” vol. 35 (2015), pp. 189-229.
• L -S 1965 - C. Lévi-Strauss, El totemismo en la actualidad, trad. de F. González Aramburo, México: Fondo de la Cultura Económica, 1965.
• L B 2012 - M. López Baralt, José María Arguedas, poeta y mitógrafo, “América sin Nombre” núm. 17 (2012), pp. 25-35.
• M , R 2012 - J. Małocha, K. Radnicka, Symbolika barwy i kształtu w religii Azteków, en: J. Marecki, L. Rotter (eds.), Barwy i kształty, (Serie: Symbol - Znak - Przesłanie, vol. 7), Kraków: Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, Wydawnictwo Naukowe, 2012, pp. 149-166.
• M 2000 - J.M. Merino, La bruja wampiro, en: Leyendas españoles de todos los tiempos, Madrid: Temas de Hoy 2000, pp. 208-209.
• M 2013 - L. Michta, Infradźwięki źródłem przeżyć o charakterze religijnym, „Ex Nihilo. Periodyk Młodych Religioznawców”, 2 (10) (2013), pp. 73-92.
• M 1967 - K. Moszyński, Kultura ludowa Słowian, vol. 2: Kultura duchowa, parte 1, Warszawa: Książka i Wiedza 1967.
• P -Z 1974 - A. Posern-Zieliński, Ruchy społeczne i religijne Indian hiszpańskiej Ameryki Południowej (XVI-XX w.), Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1974.
• R C 2014 - J. L. Ramirez Chacaltana, Inticha y Pisacca. http://jurachico.blogspot.com/2014/01/pisacca-perdiz-de-la-puna.html (accedido el 23 de septiembre de 2019).
• R 2007 - Z.J. Ryn, Medycyna indiańska. Kraków: Wydawnictwo Literackie 2007.
• S 1992 - J. Szemiński, El mundo andino dominado por los “muertos rebeldes”, en: M. León-Portilla (ed.), De palabra y obra en el Nuevo Mundo. I. Imágenes Interétnicas, Madrid: Siglo Veintiuno Editores 1992, pp. 171-193.
• S , Z 2014 - J. Szemiński, M. Ziółkowski, Mity, rytuały i polityka Inków, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 2014.
• V F , E G 2012 - R. Valderrama Fernández, C. Escalante Gutiérrez, Apu Qorpuna (visión del mundo de los muertos en la Communidad de Awkimarca), en: J.P. Ostrling (ed.), Debates 5 en Antropología, Lima: Pontificia Universidad Católica del Perú 2012, pp. 233-264.