Artykuł przedstawia i analizuje nastawienie i działania prawne kolejnych władz francuskich wobec Kościoła katolickiego w okresie rządów Dyrektoriatu (1795–1799).

Jean Chappe d’Autroche, francuski naukowiec i prominentny członek Académie des Sciences, został wysłany w 1761 r. na naukową misję na Syberię, by dokonać obserwacji rzadkiego zjawiska astronomicznego, a mianowicie przejścia Wenus nad tarczą słońca. W 1768 r. opublikował on w Amsterdamie książkę zatytułowaną Voyage en Sibérie (Podróż na Syberię), w której nie tylko omówił owe zjawisko, lecz także przeanalizował różne aspekty rosyjskiej społeczno-politycznej rzeczywistości. Jego relacja, wyjątkowo krytyczna wobec współczesnej Rosji, rozwścieczyła Katarzynę Wielką do tego stopnia, że postanowiła ona napisać po francusku i opublikować w 1770 r. Antidote (Antidotum), zadziwiającą broszurę, w której usiłowała zdyskredytować dzieło Autroche’a i podważyć niekorzystny wizerunek swego imperium przedstawiony przez francuskiego pisarza.

Procesy globalizacji ujawniające się u schyłku średniowiecza pod wpływem postępu kulturowo-cywilizacyjnego nie ominęły Gdańska. Położenie geograficzne zasadniczo wpłynęło na portowo-handlowy charakter miasta: z jednej strony zapotrzebowanie na produkty gospodarki naturalnej pochodzące z terenów Polski zgłaszały, stojące na wyższym poziomie rozwoju, państwa Europy Zachodniej, z drugiej zaś port nad Motławą stał się miejscem redystrybucji produktów wytworzonych na terenach Rzeczypospolitej, dostarczanych najtańszym wówczas sposobem, jakim były spływy Wisłą i jej dorzeczami. Rozwój handlu Gdańska z Zachodem sprzyjał wymianie kulturalnej, postępowi technicznemu i wzrostowi zamożności mieszkańców miasta. Pomimo ograniczonego oddziaływania Gdańska na procesy globalizacyjne zachodzące w skali świata, dostrzega się jego istotne znaczenie w zjawiskach pośrednich, umożliwiających wzrost globalnej aktywności głównych podmiotów politycznych. Zauważa się, że procesy te i zjawiska ukształtowały Gdańsk jako główny ośrodek asymetrycznej wymiany gospodarczej i kulturowo-cywilizacyjnej między Europą Zachodnią i Polską, co jest przedmiotem niniejszego wykładu.

The French Revolution towards the Catholic Church during the National Convention period (1792–1795)

The paper presents and analyzes the attitudes and subsequent legal actions of the French authorities against of the Catholic Church in institutionally separated period of the National Convention (1792–1795).

The history of South Slavs in West European literature from the second half of the 17th century to the early 19th century. The aim of this article is to present the most important issues related to West European perceptions of the history of South Slavs in the second half of the 18th and the early 19th century, a time of an increased interest in Slavic history, a process that ran parallel to the development of the Enlightenment perception of history. The analysis shows that in the second half of the 18th c. and the early19th c., in the face of the increasing weakness of Ottoman Turkey, the local Slavic communities were rediscovered in the Balkans. Although West European historiographies were familiar with them, the invention of new historical tools and contexts in the Age of Enlightenment resulted in a selective treatment thereof. It made it easy to consider South Slavs as uncivilised communities which, contrary to historical facts, remained at a primitive, tribal stage of development.

The essay deals with Montesquieu’s methodology of history. My crucial assumption is that Montesquieu intends to cultivate history as science. In the 18th century this ambition meant that he wanted to use the analytical method in the field of history. His works include many examples of the successful exploitation of analysis. Since the philosopher does not consider his methods, my aim will be to extract from his works the ideas that stand behind his historical investigations. In other words, I am going to answer how history can be practiced as science (in the Enlightenment sense of this term). First of all, I am going to explain why analysis was – and still is – so efficient in a realm of natural phenomena. My point will be that it indicated to early modern scientist how they should conduct their experiments. On the other hand, experiments give advantage to scientists due to the fact that they are able to construct and control their object. To put it differently: analysis and experiments are efficient because truth and action are convertible. Now, my crucial question is: ‘Are historians capable of gaining advantage over their objects as physicists are?’ Giambattista Vico, for example, agrees. According to him, researchers can comprehend historical events because history is man-made. Some parts of Montesquieu’s works indicate that he shares Vico’s assumptions. Hence, historians are able to scrutinize past factors, and they can perform thought experiments. Such experiments are means for validating and abolishing hypotheses by using counterfactuals.

The aim of the article is to analyze the state of research on the Commission of National Education in the context of its anniversaries, especially anniversary celebrations and scientific achievements in 1873, 1973, 2013 and 2023. The historical-comparative method was used, which is used in research on the course of phenomena and processes taking place in past and is based mainly on the analysis of historical sources. Ceremonies commemorating the founding of KEN provoke increased interest in its merits, because the achievements of this distinguished institution are still in the center of attention, not only of historians, education historians, educators, lawyers, but also of those who treat the Polish Enlightenment tradition as an inspiration for reforming the education system. And this is hardly surprising, because the National Education Commission inspired young people with the spirit of citizenship and patriotism, and thus contributed to the survival of Polish culture and language. Moreover, subsequent anniversary celebrations are also a great way to pay tribute to the members and people cooperating with KEN. Generally, these are activities that serve to consolidate historical memory, because good memory of the past is also a clear awareness of the connection with the present.