In the reality of the creation of the new civilizational face of the world, caused primarily by scientifi c and technical progress, international legal and formal solutions, education oriented on shaping the understanding of directions of cultural changes, one can observe trends both to uni- fication and diversifi cation of the image of human life, and in that the blurring of the boundaries between the core values of cultural life. In this image the strength of tradition is confronted with a modernity. Political divisions of the world are an example of this reality, and in that the blurring of the boundaries between the states. In the formation of the new spatial-political division borderlands are becoming a specifi c stage. For them important tasks are appointed in close-up among states, nations and ethnic groups, which are directly adjacent, and in that remains in the tradition of mythologized relationship, usually about the negative colouring. Borderlands are diff erently comprehended in the global and local space.

In the era of globalization, unifi cation and the disappearance of borders, paradoxically, increasingly important is their determination, stressing the diversity, regionalization eff orts to achieve autonomy. Th is is evident in the ongoing scientific discussion at the junction of many areas where there is the issue of the border is quite clearly marked. Th ese considerations place them in the context of politics, and therefore power, but located locally. This authority, its scope, instruments are determined by the nature of the border, which is analyzed in relation to the center. Th us, they are seen as places where all processes are either specific or autonomous in relation to those occurring in the centers, or (as they are parts of a greater whole) underlying causes of phenomena are searched beyond their borders1. In literature, the frontier is treated not as the periphery, located far away from the border territories, but diff erent in many ways, integral components of an organization, equipped with a certain degree of independence regarding the implementation of their own needs.

In the presented work, an attempt is made to specify the theory-cognitive significance of J. Reykowski’s concept of multidimensional moral development for intercultural studies. This proposal seems to be particularly useful in pedagogical analyses dealing with moral reasoning of children. The presented research results and their interpretation confirm the presence of intercultural differentiation in the development of evaluation standards of learners in late childhood. Therefore, this concept may have broader application in intercultural studies in education.

The paper presents the results of quantitative research using the diagnostic poll method, carried out as part of an international project which involved 440 teacher students from the Polish-Belarusian borderland. The research focused on self-assessed level of information management, team work skills, and recognition of one’s own time perspective. The text only refers to one aspect of the competence, i.e., attitude to time. The findings show that the participants function in three temporal dimensions. The majority of the respondents are future-oriented. More than half of them sometimes waste time doing something meaningless. The vast majority of the students act upon the belief that what will happen to them in the future only depends on their effort, but many also declare a fatalistic attitude to life and the belief they have made wrong decisions in the past. In the article, we suggest the need to equip young people with instruments allowing them to create themselves, their lives and the world around them in the context of the foresight concept.

The authors are discussing the shaping of the national identity of Polish-Lithuanian frontier denizens, regarding the historical events of the 20th century. In the first part of the article, they present a brief historical sketch of Polish-Lithuanian relations, putting significant emphasis on the moment of the Sejny uprising beginning, that is August 22nd, 1919. Reclamation of independence after World War I put both countries in a challenging position of building own nationality image. Defining own territorial affiliation of the Sejny region spawned an exceptionally harsh conflict between Poles and Lithuanians, leading to the uprising. The results of these events echo in Polish-Lithuanian relations in the Sejny region to this day. The second part of the article is devoted to the presentation of the multidimensional and constantly created identity concept by Jerzy Nikitorowicz, as an introduction to considering the shaping process of identity among youth of the cultural borderland. The authors point to the fact how important it is to find a platform of dialogue for both parties. They explain selected activities regarding intercultural education, accomplished in local environments by the “Borderland of arts, cultures and nations” center animators in Sejny.

Globalization processes stimulate the emerging of new cultural borderlands including, among many others, cyberspace and global cites. They create complex socio-cultural spaces of participation which can be described in the categories of diversity, instability, hybridity and creolization as well as multiple forms, ways, contents and institutions of socialization. The aforementioned changes impact the perception of the “place” category, the contemporary meaning, includes not only the physical space but also its history and cultural traditions. They also create new challenges and conditions for the processes of identity forming. Identification with the culturally diverse milieu can support development of the culture borderland identity. In certain conditions there can also be created a culturally uprooted protean identity or be neo-tribal identity of a bulwark defender. The above – mentioned processes and phenomena challenge contemporary education by creating new chances as well as jeopardizing socialization of youth.

The undertaken study is aimed at presenting the knowledge and research experiences concerning developmental tasks and the borderland, as well as stimulating the discussion which might result in a more conscious approach and application of these categories in the context of pedagogy. The author presents a report from some studies conducted in the Southern borderland. The text becomes a part of the debate on the tasks of pedagogy – the education aimed at supporting the development of youth. The research into fulfilling developmental tasks, shaping youth’s identity and its many determinants constitute an important field of pedagogy. These studies enable the recognition of the real barriers for individual development in the social and cultural dimension, as well as the efficient or inefficient strategies of overcoming them.

The cyclic survey, carried out on a representative group of Poles, indicate some changes taking place in the Polish society – what has changed is Poles’ attitude to their own activity which brings no profit but is of general social significance. With no doubt, growing social engagement is a positive phenomenon. The issue which the author has explored for years is the activity and engagement of teachers – especially those inhabiting the Polish-Czech borderland. Borderland is a space which enhances intensive activity and engagement. Transfrontier activities are largely addressed to schools and teachers and the cooperation in the examined area of the southern borderland is very intensive. The research was inspired by earlier projects addressed to teachers on both sides of the border. Its aim was to find out whether the views of teachers engaged in projects are close to the views shared by a broader, representative group of school workers. The obtained empirical data were processed with the use of statistical methods: for testing the statistical significance of differences between variables the chi-square test (χ2) was used, and for measuring the intensity of the relation between variables – Cramer’s V coefficient (0 ≤ V ≤ 1). The research focus was on the surveyed teachers’ activeness concerning both the participation in transfrontier projects and the search for knowledge of the neighbours. The research was also aimed at finding out how the teachers evaluate the activeness, in the field of establishing closer contacts between Poles and Czechs, of other subjects – politicians of all levels and educational institutions or associations. The analyses of the research results concerning this issue reveal the respondents’ strong criticism. It seems worth mentioning, that the respondents themselves present little interest in the activities aimed at establishing closer Polish-Czech contacts.

Two currents of educational inclusion have been discussed in this study. The first one is built on the transformations of special education and constitutes the evolution of its basic assumptions. The second is viewed as the deconstruction of special education, it cuts off its traditions and its elaborated concepts. The thesis is put forward here that both currents can be described and explained with the use of the concept of cultural borderlands. The assumption is made that the space of inclusive school constitutes a certain borderland territory, where cultures get in touch. In the discussed case, this pertains to the dominating culture of full ability and the dominated culture of disability, as well as to the traditions of special education and mainstream (open access) education. Depending on the applied and fulfilled assumptions, these cultures differentiate the foundations of the discussed currents in inclusion. The hidden or explicit dimensions of the clashing, coexistence and integration of these cultures can be noticed, interpreted and understood by placing them in basic (due to the limited framework of this study – here: simplified) concepts of borderlands, elaborated within sociology and multicultural education. What is also assumed here is that no awareness of differences in understanding the cultures of inclusion leads to incommensurable methodological assumptions, which substantially undermines the organization of inclusive education in practice. The study is aimed not only at describing the assumptions of two currents of educational inclusion of learners with disability, but also at generating the awareness of the consequences of their theoretical assumptions in the daily routine at school.
In the first part of the text, the basic assumptions of school culture are characterized, with special regard to the culture of inclusive school. Then, the two currents of educational inclusion are described and confronted with the basic premises of borderland cultures. The whole is completed with the final conclusion concerning educational practice.

In the study, the author refers to R. Kwaśnica’s concept of two rationalities and to P. Bourdieu’s constructivist structuralism. She assumes that the teacher’s activity takes place within the limits of two (adaptive and emancipatory) rationalities in a specific “field”, with a particular social, cultural and human capital, and with a developed habitus which determines educational practice. A research report is presented. This is done in the form of a record of the current state and socio-civilizational changes which have influenced teachers working in the southern part of the Polish-Czech borderland. Research results show both the continuity and change of the teacher’s behavior and activity from the perspective of social time and social change. They allow for a closer insight into the structure of pedagogical activities and their effects. The strategy of lon- gitudinal comparisons was applied. Diagnostic polling and the interview were used along with the (repeatable) panel method. The studies were conducted in time spans (1998, 2008, 2016) and they concerned the measurement of the teacher’s perception of the “other” learner in class, self-reflection upon the role applied by the teacher, and the teacher’s competences. The obtained research results allow for discovering the characteristics of the teacher’s habitus, for understanding the mechanisms of its functioning and for the effective design of educational activity.

W artykule poddano analizie dwujęzyczny dramaturgiczno-inscenizacyjny wspólny projekt Sceny Polskiej i České scény (Sceny Czeskiej) Těšínského divadla (Teatru Cieszyńskiego) w Českém Těšíně (Czeskim Cieszynie) pn. Těšínské niebo Cieszyńskie nebe. Ten muzyczny „sentymentalny rajd tramwajowy – sentymentální tramvajová rallye” przez wieki po wielokulturowym regionie i wielokulturowym mieście był – zgodnie z zamierzeniem realizatorów przedsięwzięcia: Jaromíra Nohavicy, Renaty Putzlacher, Radovana Lipusa, Tomaša Kočko – „próbą spojrzenia na cieszyńską ziemię przez pryzmat minionych lat i zdarzeń, pełną nostalgii i humoru, z przywołaniem związanych z tym regionem postaci prawdziwych i mitycznych”1. Próbą przeprowadzoną zgodnie z przyjętą przez autorów projektu nadrzędną, zainspirowaną przez ideę euroregionu, zasadą eksponowania tego, co społeczność pogranicza łączyło/łączy i w efekcie tworzy płaszczyznę wartości wspólnych, a nie tego, co dzieliło/dzieli. Poszukiwanie wspólnych elementów kultury, podobieństw dziejów okazało się tutaj zbieżne z założeniami edukacji międzykulturowej. Przyjętą opcję postrzegania polsko-czeskich pogranicznych dziejów oraz wizję współistnienia obu narodów w Cieszyńskim determinował nadto fakt przyjęcia obu państw w struktury Unii Europejskiej (premiera spektaklu 15 maja 2004 roku). Z tej perspektywy została skonstruowana materia następujących po sobie sekwencji spektaklu i wyłaniała się koncepcja człowieka pogranicza jako człowieka pełniejszego, bo wzbogaconego duchowo innością drugiego. Przedstawienie współuczestniczyło w podejmowanym po 1989 roku procesie formowania odpowiednio wysokiego poziomu zbiorowej tożsamości lokalnej, regionalnej oraz euroregionalnej społeczności zamieszkujących oba miasta graniczne i oba przygraniczne obszary.

Praca bada kwestię tożsamości narodowej na wybranych przykładach współczesnej poezji Zaolzia, regionu leżącego na polsko-czeskim pograniczu. Przynależność narodowa, będąca trudnym tematem dla mieszkańców ziemi podzielonej politycznie, rozpatrywana jest na płaszczyźnie przestrzennej oraz kulturowej. Głównymi toposami związanymi z problemem identyfikacji narodowej zaolziańskich poetów, wokół których umieszczane są wybrane utwory pisane po polsku oraz w gwarze cieszyńskiej, są granica, miasto, dom oraz język, religia i historia. W najnowszej poezji Zaolzia język przestaje być wyznacznikiem tożsamości narodowej autora. Zanika sztuczny podział na polskie i czeskie dziedzictwo kulturowe w imię wielojęzyczności i wielokulturowości. Niniejsza praca nakreśla obraz zróżnicowanego kulturowo pogranicza, które współcześnie odchodzi od wytyczania definitywnych granic w imię „dialogu kultur” i tożsamości bazującej na zaolziańskim genius loci.

Autorka artykułu dokonuje próby opisu wyznaczników tożsamości mieszkańców Zagłębia Dąbrowskiego – regionu na pograniczu śląsko-małopolskim – ze szczególnym uwzględnieniem jego stolicy – Sosnowca. Do opisu tożsamości wykorzystuje Tadeusza Lewowickiego Teorię Zachowań Tożsamościowych, w której wyróżniono sześć obszarów uwarunkowań tożsamości i zachowań tożsamościowych. Autorka podkreśla, że nie bez znaczenia dla kształtowania się tożsamości regionalnej mieszkańców Sosnowca jest fakt zamieszkiwania na pograniczu śląsko-zagłębiowskim oraz historyczne podziały ziem polskich z czasów rozbiorów. Historyczne i geograficzne uwarunkowania przyczyniły się do powstania antagonizmów między Ślązakami i Zagłębiakami, które – w założeniu autorki – mogą przyczyniać się do wzmacniania tożsamości mieszkańców Zagłębia.

W ostatnich dekadach powstało kilka subdyscyplin różnych dyscyplin naukowych, dla których pogranicze jest głównym przedmiotem rozważań - należą do nich socjologia, antropologia i pedagogika. Mogły one powstać dopiero wtedy, gdy znawcy tej problematyki uporali się z definicją pogranicza, dla której za punkt wyjścia należałoby uznać filozoficzne, szerokie do tego problemu podejście. Tu pogranicze jawi się jako słowo-klucz współczesnej humanistyki i dotyczy wielu paradygmatów współczesnej nauki: to spotkanie „Ja” - czyli jednostki, grupy, kultury - z innym: nieuniknione i stanowiące o sensie życia. Pogranicze to spotkanie dwóch różniących się paradygmatów podmiotów, to każdy dyskurs dotyczący relacji Ja-Ty (Inny). Przedmiotem rozważań w niniejszym opracowaniu jest kształtowanie się wiedzy o pograniczu na styku dwóch podejść: edukacji międzykulturowej jako subdyscypliny pedagogicznej oraz antropologii pogranicza jako subdyscypliny antropologii kulturowej. Te kierunki poszukiwań wydają się dosyć odległe od siebie, a jednak w określonym kontekście podobieństwa między nimi rysują się dosyć wyraźnie. Kontekst ten to miejsce uprawiania nauki: między innymi w zamiejscowej jednostce Uniwersytetu Śląskiego ulokowanej w Cieszynie, a więc w sercu polsko-czeskiego i tym samym czesko-polskiego pogranicza. Obecne tu pedagogika i etnologia jako kierunki studiów wypracowały w procesie współpracy i wzajemnych inspiracji oryginalną wiedzę, która stała się podstawą kształtowania się nowych kierunków badań nad pograniczem. Obydwie dyscypliny wyrosły z jednego źródła, ich geneza i drogi rozwoju są nie tylko podobne, ale można powiedzieć pokrewne. Dlatego warto tym aspektom kształtowania się wiedzy o pograniczu poświęcić czas i miejsce w publikacji naukowej.

Śląsk to przestrzeń, w której splatały się dzieje Polski, Niemiec, Czechosłowacji i Czech. Tu także swe piętno odcisnęły takie wielkie ideologie jak komunizm i socjalizm. O Śląsku decyduje również polityka ekonomiczna. Śląskość to zatem przykład kultury, która kształtowała się w skomplikowanych warunkach społecznych i politycznych, decydujących o świadomości kulturowej samych Ślązaków, a także o ich tożsamości. Celem artykułu jest próba rozpoznania, jak w obrębie polskiej narracji konstruuje się polskość Śląska i jak sprzyja (lub nie sprzyja) ona emancypacji tożsamości etnicznie śląskiej. Na potrzeby tego zadania autorka dokonała analizy książki Zofii Kossak „Nieznany kraj” (pierwsze wydanie 1931), korzystając z koncepcji metanarracji Jeana-Françoisa Lyotarda. Drugim zadaniem artykułu jest refleksja wokół jednej z konsekwencji uwikłania śląskości w polskość i niemieckość, co powoduje, że Ślązacy są dla Polaków nie dość polscy i jednocześnie dla Niemców są nie dość niemieccy? Kontekstem tej refleksji są koncepcje: „kultury” jako przestrzeni wytwarzania znaczeń (Clifforda Geertza) i „świata” jako egzystencji człowieka (Václava Havla).

Autorka punktem wyjścia swojej refleksji uczyniła cytaty z powieści Evy Tvardy i Horsta Bienka, które egzemplifikują trudne doświadczenia Ślązaków wynikające z politycznych decyzji wobec Śląska, które podejmowane były przez władze polskie, niemieckie i czechosłowackie. Przywołane z literatury cytaty konstruują kontekst, który pozwala zobiektywizować zasadnicze dla artykułu pytania: „Czyj jest Śląsk” i jak polityczna walka o Śląsk, którą w swojej historii toczyły Polska, Niemcy i Czechosłowacja, rekonstruuje tożsamość etniczną Ślązaków? Autorka korzysta z myśli Ivana Čolovicia, z której wyprowadza koncepcję pogranicza jako ziemi podatnej na amputację, a także koncepcję tożsamości posttraumatycznej jako tożsamości bolesnej. Na podstawie literacko opisanych doświadczeń śląskości Horsta Bienka autorka podejmuje próbę rekonstrukcji fenomenu śląskości, jako tego, co w efekcie konstruuje śląską tożsamość etniczną. Bezpośrednim przedmiotem analizy i interpretacji są teksty Horsta Bienka, „Brzozy i wielkie piece. Dzieciństwo na Górnym Śląsku” oraz „Podróż w krainę dzieciństwa”.

The Bug river lands as remembered by Polish and Ruthenian chroniclers from the 12–13th centuries

The article deals with the issue of the Polish-Ruthenian part of the Bug river in the Middle Ages and is an attempt to explain how the area was perceived by inhabitants of the two neighboring countries.

Artykuł prezentuje projekt realizowany przez uczelnie partnerskie w Polsce (Opole) i Republice Czeskiej (Hawirzów) dotyczący jakości i stylu życia oraz planów życiowych i tożsamości mieszkańców pogranicza polsko-czeskiego po przyjęciu Polski i Czech do Unii Europejskiej. Przedstawiono cele projektu, założenia metodologiczne, wybrane wyniki badań, charakteryzujące cztery kategorie badawcze: jakość i styl życia, plany życiowe i tożsamość mieszkańców pogranicza z perspektywy potencjału społeczno-kulturalnego pogranicza, przyjęcia Polski i Czech do EU, perspektywy pogranicza oraz edukacji międzykulturowej. Badania sondażowe przeprowadzono po stronie polskiej w Euroregionie Pradziad, po stronie czeskiej w Euroregionie Beskidy na łącznej próbie 615 uczniów i 502 studentów. Pozwoliły one na postawienie diagnozy dotyczącej badanych problemów i określenie uwarunkowań badanych kategorii.

W artykule zostały przedstawione i omówione konflikty o charakterze narodowo-etnicznym zachodzące w ostatnich latach w województwie podlaskim. Autor wymienia szereg czynników wewnętrznych i zewnętrznych, które powodują występowanie na północno-wschodnim pograniczu Polski zwiększonej liczby sytuacji konfliktowych o podłoży etniczno-narodowym. Wskazuje, że pojawiające się konflikty nie oznaczają osłabienia pozycji mniejszości etnicznych i narodowych. Wiąże je ze wzrostem świadomości w zakresie obrony wartości rodzimych.

The article describes quantitative changes in the educational area of the Polish borderland, based on the examples of Nysa, Prudnik, and Głubczyce districts. The demographic data, unfavorable for entire Poland, in the borderland regions are additionally burdened with migration from peripheral communes. It is reflected in the functioning of educational institutions. The analysis of the educational potential of the border areas based on data from the three districts indicates alarming demographic forecasts announcing their depopulation. Breaking that process seems impossible without external support. Thanks to co-financing under efficiently implemented EU projects, and, above all, the work of local leaders, many interesting initiatives were implemented to improve the quality of life in the border areas and their tourist attractiveness, which also gives hope for an economic revival. A positive aspect is that with the decreasing number of students, the number of departments also decreases, which gives hope for a better quality of care, upbringing, and education. However, the data show that reversing the negative trends requires great commitment.