Tożsamość religijna w społeczeństwach Europy Środkowo-Wschodniej ulega aktualnie silnym przemianom związanym zarówno z konsekwencjami transformacji systemowej, zmianami kulturowymi, jak i przemianami wewnątrz Kościołów. W nowych demokratycznych warunkach w państwach takich jak Polska, Słowacja i Ukraina tożsamość religijna staje się także jedną z tożsamości zbiorowych manifestowanych w sferze publicznej i istotnych nie tylko w kontekście dyskursu publicznego, ale także w kontekstach lokalnych, tj. tożsamości lokalnej i tożsamości miejsca. Autorka przedstawia w artykule refleksje dotyczące znaczeń religijnej tożsamości zbiorowej w lokalnej przestrzeni publicznej. Są to spostrzeżenia wyłaniające się z prowadzonych badań jakościowych. Zarysowują się tutaj trzy istotne konteksty znaczeń tożsamości religijnej w lokalnej przestrzeni życia publicznego: 1) specyfika roli religijności i religii w życiu publicznym w tej części Europy, 2) kulturowe i instytucjonalne znaczenia identyfikacji religijnej w odniesieniu do tożsamości lokalnej i tożsamości miejsca, 3) problematyka narracji wokół wieloreligijnego dziedzictwa sakralnego w społecznościach lokalnych, która wprowadza nowy sposób percepcji religijnej tożsamości jako kulturowego zasobu związanego z miejscem i pamięcią.

Jednym z wyzwań dla edukacji międzykulturowej jest odkrywanie i określanie własnej tożsamości kulturowej (narodowej, religijnej) przez pojedyncze osoby i przez społeczności, które – z jakichś powodów – były pozbawione rzetelnej wiedzy i świadomości o dziedziczonej przez nie tożsamości. Jednostki lub grupy, które nie były kształtowane w ich „rdzennej tożsamości”, a bywa, iż formowano je wbrew tej tożsamości, gdy dochodzą do odkrycia „rdzennej tożsamości”, zaczynają funkcjonować w inny sposób. Ukierunkowują swą aktywność na wartości związane z odkrywaną tożsamością. Dokonują przewartościowania efektów kształcenia, któremu podlegali. Podejmują się przebudowania zasobów „osobistej wiedzy”, dostosowują je do wymagań nowej tożsamości. Konfrontowana jest tożsamość dana (wpojona) przez „bieg życia” z tożsamością zadaną do odkrycia, także do odkrycia jej ukrytych pokładów we własnym doświadczeniu egzystencjalnym, którego sens odczytuje się „na nowo” w kontekście treści właściwych przyswajanej tożsamości. Dla analiz z zakresu edukacji międzykulturowej interesujące poznawczo wydają się sytuacje, gdy swą tożsamość – uprzednio im nieznaną – odkrywają osoby dojrzałe i mające wyrobioną pozycję społeczną, do tego profesjonalnie uprawiające refleksję intelektualną, która splata się z odkrywaniem własnej tożsamości. W Polsce do takich znanych osób, które dowiedziały się o swym żydowskim pochodzeniu i stanęły przed wyzwaniem rozpoznania na nowo swej tożsamości, należą Jan Woleński (urodzony w 1940 roku, o żydowskich korzeniach dowiedział się około 1980 roku, będąc już cieszącym się uznaniem filozofem analitycznym, osadzonym w tradycji filozoficzno-logicznej Szkoły Lwowsko-Warszawskiej) i Romuald Jakub Weksler-Waszkinel (urodzony w 1943 roku w getcie w Starych Święcianach koło Wilna, jako syn Jakuba i Batii Wekslerów, przyjęty i uratowany przez polskie małżeństwo Piotra i Emilię Waszkinelów, dowiedział się o swoim pochodzeniu w wieku 35 lat, w 1978 roku, jako ksiądz rzymskokatolicki, naukowo zajmujący się filozofią francuską). W podjętych tu analizach z zakresu edukacji międzykulturowej za punkt odniesienia proponuję przyjąć dociekania Woleńskiego skupione EDUKACJA MIĘDZYKULTUROWA 2014, nr 3 ISSN 2299-4106wokół „kwestii żydowskich”, które w dużej części dotyczą odkrywania i określania przez niego własnej tożsamości kulturowej. Z jednej strony jest to mierzenie się z przeszłością, zwłaszcza z cieniem Holokaustu, jak również z odkrywaniem kulturowego dziedzictwa polskich Żydów, a także rozliczenie się z taką edukacją, w której obecność Żydów w polskich dziejach była marginalizowana, z drugiej strony jest to poszukiwanie takich rozwiązań, również edukacyjnych, które przyczynią się do budowania lepszej przyszłości. Woleński formułuje ideę „podwójnego inkluzywizmu”, a także – mając na uwadze też cel edukacyjny – inicjuje i podejmuje dyskusje służące pogłębionemu rozeznaniu stanu relacji polsko-żydowskich i ich dalszych perspektyw (w Centrum Kultury Żydowskiej w latach 2001–2003 prowadził autorską serię spotkań z zaproszonymi gośćmi „Polacy i Żydzi – od nowa?”). Rozwijając ideę podwójnego inkluzywizmu, Woleński wyraża przekonanie, iż „kwestie żydowskie pozostaną nierozwiązane, o ile Żydzi będą traktowani przez innych jako wyjątkowi (na ogół w złym sensie) oraz tak będą traktowali samych siebie (na ogół w dobrym świetle). Żydowski ekskluzywizm wewnętrzny (swoisty mesjanizm) [...] i stosowany wobec nich ekskluzywizm zewnętrzny ([...] antysemityzm) są dwiema stronami tego samego medalu. Winny być zastąpione przez inkluzywizm wewnętrzny i inkluzywizm zewnętrzny, tj. akceptację innych przez Żydów i akceptację Żydów przez innych”1. Urzeczywistnianie tak rozumianej wzajemnej akceptacji (podwójnego inkluzywizmu) wymaga odpowiedniej edukacji międzykulturowej.

Reprezentatywny dla regionu Górnego Śląska strój bytomsko-rozbarski to taki wytwór rąk człowieka, który jak w soczewce skupia ślady dziejów, bogactwo kulturowego kontekstu oraz echa przemian społecznych. Jest nade wszystkim istotnym znakiem przynależności do wspólnoty Ślązaków odzyskujących samoświadomość oraz potrzebę manifestowania swej odrębności na tle tendencji globalistycznych. Strój rozbarski nie uległ zapomnieniu ani też nie wpisał się w czysto muzealny wymiar pamiątek. Dzięki zaangażowaniu Rozbarczan doczekał się wznowienia produkcji dla celów ludycznych, świątecznych i obrzędowych. Młoda generacja Górnoślązaków, powracając do źródeł, z pasją odnajduje się w tym hołdzie dla tradycji i dziedzictwa wcześniejszych pokoleń. Dziś już nie tożsamość klasowa, stanowa czy status społeczny decyduje o wierności obyczajom, lecz wybór konkretnych osób, familii i wspólnot, dlatego tak żarliwie i autentycznie prezentuje się współczesna troska o transmisję wartości etnicznych.

Heritage and memory. An essay on the absent culture of Polish Jews

The main research problem of the study is the question whether a culture that is already absent from the social space of a local community is the community’s cultural heritage. Has such a culture been remembered by the inhabitants of a small town and how does it fit into the context of regional education? The axis of the article is the Jewish culture that was present until World War II in two shtetls – “Jewish towns” – in the Świętokrzyskie region: in Włoszczowa and Chmielnik. These are two opposite examples of building a town’s cultural and social identity in the context of the almost complete absence of the Jewish culture and, in the second case, its extensive revitalization. The presented sociological and anthropological research shows that this context is socially and politically conditioned, and (above all) that in order to recall an absent culture from the controversial past, the emergence of social leaders, called leaders of cultural heritage, is desirable. They are organizationally able to initiate activities supported by a sound ideological basis.

“We are trying to be a multicultural family...” – dualistic transmission of cultural heritage (a research report)

In this article, intercultural education in a mixed family (in Catholic-Jewish marriages) is explored. In particular, my focus is on the construction of various secular and religious patterns of bicultural family life and the possible forms and content of intergenerational family transmission in the adult generation of Jews. The research conducted in 2018–2022 was based on the biographical method – a total of 15 in-depth interviews were carried out. In the article, only a part of a broader project is presented. The biographies of four women of Jewish origin are explored – three of them are representatives of the third post-war generation. All of them try to combine ethnic and dualistic education, due to the type of bicultural marriage or the attitude to the dominant culture. The analytical part is a short reconstruction of the type of family origin, self-identification, cultural definition of one’s own family and opinions regarding the transmission of the Jewish heritage of each woman. Statements of the participants of the research about the ways of celebrating double holidays are collected in a table. The narrators create a culturally open type of their own family and in one case a culturally declared type (according to Alicja Szerląg’s classification).