Artykuł przygotowany w ramach projektu VEGA 1/0170/11 obejmuje trzy części. Pierwsza z nich dotyczy podstawowych definicji terminologicznych, druga – jest obszarem analizy badanego środowiska – mniejszości romskiej w kontekście tzw. teorii ugruntowanej; natomiast końcowa część, będąca podsumowaniem – prezentuje wyniki badań i zalecenia do praktyki edukacyjnej w zakresie pracy socjalnej. Celem artykułu jest również zaprezentowanie alternatywnej drogi specjalistom zajmującym się daną dziedziną, polegającej na specyficznym zdefiniowaniu pojęć i innych, dotychczas niezbyt często stosowanych, podejść metodologicznych. Opracowanie jest także przeznaczone dla studentów kierunków pomocowych (przede wszystkim usługi socjalne i doradztwo, ewentualnie praca socjalna), przy czym może służyć jako uzupełniający materiał edukacyjny w ramach pracy socjalnej w terenie, pracy w środowiskach mniejszościowych lub jako pokaz stosowania metody jakościowej w badaniach.

W artykule zaprezentowano wyniki dwóch projektów z udziałem dorosłych Romów z Bułgarii i Szwecji. Romowie posiadali umiejętność czytania i pisania w ich języku ojczystym – romskim, a w procesie alfabetyzacji użyto podejścia ekologicznego. Proces ten zakłada, że tło kulturowe i kulturowe środowiska uczących się powinny zostać użyte jako główne narzędzie w procesie alfabetyzacji. Rezultatem obu projektów było nie tylko osiągnięcie przez biorących w nich udział Romów umiejętności piśmienniczych w języku romskim, ale także zdobycie wiedzy na temat ich historii i kwestii tożsamościowych.

Artykuł poświęcony jest realizowanym formom wsparcia instytucjonalnego uczniów pochodzenia romskiego w polskim systemie oświaty. Romowie są grupą zagrożoną wykluczeniem społecznym, dlatego bardzo istotne jest systemowe wsparcie rodzin, a szczególnie uczniów w środowisku. Aktualnie proponowane formy pomocy koncentrują się na realizowaniu zadań edukacyjnych, mających na celu podtrzymywanie tożsamości etnicznej i językowej oraz integracji uczniów pochodzenia romskiego ze społeczeństwem. Jednak warto zastanowić się, w jakim stopniu wsparcie instytucjonalne ma znaczenie dla podtrzymywania tożsamości etnicznej uczniów pochodzenia romskiego i czy nie skutkuje zjawiskiem zatracania przez dzieci tradycji lub odizolowania się od własnej grupy, co w konsekwencji doprowadzić może do zanikania obyczajów i kultury romskiej.

Artykuł omawia zagadnienia edukacji dzieci romskich w szkołach specjalnych i ich dwujęzyczność. Bardzo często dzieci romskie w wielu krajach Europy Wschodniej są umieszczane w szkołach specjalnych na podstawie testów w oficjalnym języku danego kraju. Dwujęzyczność dzieci romskich nie jest uznawana za zjawisko pozytywne. W niektórych krajach (np. w Republice Czeskiej i Słowacji), jeśli dzieci posługują się jakąś formą języka urzędowego, ale nie językiem właściwym, nadal uważane są za niepełnosprawne intelektualnie. Wyłącznie na podstawie znajomości języka są wysyłane do szkół specjalnych.W artykule przedstawiono również takie kwestie, jak segregacja i dyskryminacja poprzez edukację, rola rozwoju języka ojczystego, zagadnienia dwujęzyczności w szkole oraz program ROMED Rady Europy dla mediatorów szkolnych. W końcowej części opracowania autorzy sugerują kilka propozycji, co mogą zrobić więcej w tym zakresie szkolni mediatorzy, aby zintegrować uczniów romskich w szkole grupy większościowej i aby ich integracja nie była traktowana jako kara, jak to jest aktualnie akceptowane w niektórych krajach.

We współczesnym społeczeństwie sukces i jakość życia jednostki uzależnione są od zdobytego przez nią wykształcenia. Z licznych badań wynika, że właśnie deficyt niezbędnego poziomu wykształcenia należy do kluczowych czynników odpowiedzialnych za społeczne, a przede wszystkim ekonomiczne wykluczenie Romów. W ten sposób w dłuższej perspektywie system kształcenia jest niezwykle istotnym narzędziem służącym do ograniczenia skutków marginalizacji Romów i umożliwiającym wzrost ich szans na zaangażowanie społeczne. Systematyczne kroki wspierające kształcenie romskich dzieci oraz ich sukcesy w szkole budzą duże nadzieje, są również przedmiotem wielu wysiłków i pochłaniają znaczące środki finansowe. Artykuł powstał na podstawie projektu grantowego IGA SV60171706020 / 2110 Koncepcja wartości edukacyjnych z perspektywy uczniów z różnych środowisk kulturowych (Uniwersytet Tomasa Baty w Zlínie, Wydział Humanistyczny, Wydział Nauk Pedagogicznych, Republika Czeska). Autorka wykorzystuje częściowo wyniki realizowanego projektu, skupia się nie tylko na przyczynach szkolnych niepowodzeń romskich uczniów i studentów, ale głównie na czynnikach warunkujących pozytywną ścieżkę edukacyjną wyróżnionych grup. Przy wykorzystaniu metody rozmów narracyjnych z Romami z wyższym wykształceniem poszukuje ważnych momentów i specyficznych sytuacji, które przyczyniły się do uzyskania przez nich sukcesów edukacyjnych, ukoronowanych uzyskaniem absolutorium wyższej uczelni. Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, iż aspiracje edukacyjne, jasno określone cele, wysoka pozycja edukacji w systemie wartości jednostki oraz własne możliwości i wysiłek są czynnikami determinującymi sukcesy szkolne romskich uczniów. Istotne są też rola wzorca grupy społecznej, jaką jest inteligencja romska, oraz postawa nauczyciela i jego kompetencje.