Nie tylko inżynier. Gabriel Narutowicz i jego działalność na rzecz sprawy polskiej w okresie I wojny światowej

Not only as the engineer. Gabriel Narutowicz and his activities for the Polish affairs during the First World War

For years, there have been many opinions according to which Gabriel Narutowicz is known only because in December 1922 he was “accidentally” elected the president of the Republic of Poland and then murdered in dramatic circumstances. His professional achievements are very often overlooked in such narratives. The poorly known threads of his biography also include his commitment to the Polish cause during the Great War. And it was then, as a Swiss citizen and a respected engineer with a European reputation, actively engaged in helping Poles staying within the borders of this mountainous country. Narutowicz, about which the article is about, was also an intermediary in providing financial support to Piłsudski’s legionnaires, which in the United States was collected by his friend Aleksander Dębski, among others. Moreover, Narutowicz spoke publicly, including in the press, on the most important issues concerning the position of the Polish cause during the Great War. The text also contains information on other forms of Narutowicz’s activity, who, despite his technical education and numerous duties resulting from his design office and work at the University of Technology in Zurich, was a man with broad horizons and numerous passions, including mountain hiking and music.

BIBLIOGRAFIA:

• Archiwum Państwowe w Krakowie – Archiwum Naczelnego Komitetu Narodowego
• List Karola Badera do Michała Sokolnickiego, mkr. 54.
• Raport o przyjęciu aktu 5 listopada przez Polaków za granicą, szczególnie w Szwajcarii, datowany: Kraków 22 XI 1916, mkr. 54.
• Sprawozdanie z pobytu w Szwajcarii od dnia 16–30 XII 1915, mkr. 54.
• Instytut Józefa Piłsudskiego w Londynie – Kolekcja Michała Sokolnickiego
• Korespondencja Michała Sokolnickiego z Gabrielem Narutowiczem z sierpnia 1916 r., sygn. 52/10/6a.
• Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu
• Papiery Rozwadowskich: Jana Rozwadowskiego działalność publiczna, t. VIII, rkps. sygn. 8004/II.
• Akt 5 listopada 1916 roku i jego konsekwencje dla Polski i Europy, J. Kłaczkow, K. Kania, Z. Girzyński, Toruń 2016.
• Andrzejewski M., Gabriel Narutowicz, Warszawa 2012.
• Andrzejewski M., Gabriel Narutowicz i jego rezygnacja z profesury w zurychskiej politechnice w 1919 r., „Dzieje Najnowsze” 2005, nr 3.
• Baranowski W., Rozmowy z Piłsudskim 1916–1931, Warszawa 1990.
• Bednarz P., Dylematy neutralnych. Szwajcarska opinia publiczna wobec kwestii polskiej 1914–1918, Lublin 2012.
• Bednarz P., Uwarunkowania obecności kwestii polskiej w prasie szwajcarskiej 1914–1918, „Dzieje Najnowsze” 2008, nr 2.
• Białokur M., Gabriel Narutowicz. Biografia, Opole 2016.
• Białokur M., Idealista z Białego Domu w oczach Polaków. Prezydent Thomas W. Wilson i jego rola w odbudowie polskiej niepodległości, „Wiadomości Historyczne z Wiedzą o Społeczeństwie” 2019, nr 3.
• Borodziej W., Górny M., Nasza wojna. Tom II: Narody 1917–1923, Warszawa 2018.
• Chwalba A., Samobójstwo Europy. Wielka Wojna 1914–1918, Kraków 2014.
• Drozdowski M. M., Ignacy Jan Paderewski. Zarys biografii politycznej, Warszawa 1986.
• Florkowska-Frančić H., Les relations entre les Polonais en Suisse et en France à l’époque de la première guerre mundiale, „Studia Gallo-Polonica”, 1988, t. 1.
• Florkowska-Frančić H., Między Lozanną, Fryburgiem i Vevey. Z dziejów polskich organizacji w Szwajcarii 1914–1917, Kraków 1997.
• Gabrjel Narutowicz. Pierwszy Prezydent Rzeczypospolitej. Księga pamiątkowa, Warszawa 1925.
• Hołówko T., Prezydent Gabryel Narutowicz. (Życie i działalność), Warszawa 1924.
• Janusz G., Polacy w Niemczech a niepodległość Polski, [w:] Polonia i odbudowa państwa polskiego w 1918 roku, pod red. W. Śladkowskiego, Lublin–Warszawa 1991.
• Kaczmarek R., Polacy w armii kajzera. Na frontach pierwszej wojny światowej, Kraków 2014.
• Kloc K., Michał Sokolnicki 1880–1967. Piłsudczyk – historyk – dyplomata, Kraków 2018.
• Korwin-Milewski H., Siedemdziesiąt lat wspomnień (1855–1925), Poznań 1930.
• Lewandowski J., Polacy w Szwajcarii, Lublin 1981.
• Ligocki E., Dialog z przeszłością, Warszawa 1970.
• Lipecki J. [I. Pannenkowa], Legenda Piłsudskiego, opracowali i wstępem opatrzyli M. Patelski i P. Kowalski, Toruń 2008.
• Łazuga W., Gabriel Narutowicz (28 VI 1922 r.–9 XII 1922 r.), [w:] Ministrowie spraw zagranicznych II Rzeczypospolitej, J. Pajewski, Szczecin 1992.
• Nałęcz D. i T., Gabriel Narutowicz, prezydent Rzeczypospolitej 14 XII–16 XII 1922, [w:] Prezydenci i premierzy Drugiej Rzeczypospolitej, A. Chojnowski, P. Wróbel, Wrocław–Warszawa–Kraków 1992.
• Narutowicz G., Die Stimmung in Polen, „Neue Züricher Zeitung”, 8.01.1917, nr 39.
• Nowak A., Pierwsza zdrada Zachodu. 1920 – Zapomniany appeasement, Kraków 2015.
• Nowak M.J., Narutowicz Niewiadomski. Biografie równoległe, Warszawa 2019.
• Orłowski B., Szwajcarska kariera polskiego inżyniera, „Mówią Wieki” 2017, nr 9.
• Orłowski B., Wielka kariera polskiego inżyniera, „Mówią Wieki” 2012, nr 12.
• Pajewski J., Łazuga W., Gabriel Narutowicz. Pierwszy prezydent Rzeczypospolitej, Warszawa 1993.
• Pajewski J., Wokół sprawy polskiej. Paryż – Lozanna – Londyn 1914–1918, Poznań 1970.
• Parafianowicz H., Ameryka wobec aspiracji niepodległościowych narodów Europy Środkowej w czasie I wojny światowej, [w:] Lata Wielkiej Wojny. Dojrzewanie do niepodległości 1914–1918, D. Grinberg, J. Snopko, G. Zackiewicz, Białystok 2007.
• Płygawko D., Henryk Sienkiewicz jako prezes Generalnego Komitetu Pomocy ofiarom Wojny w Polsce, [w:] Henryk Sienkiewicz. Twórczość i recepcja, L. Ludorowski, Lublin 1991.
• Płygawko D., Sienkiewicz w Szwajcarii. Z dziejów akcji ratunkowej dla Polski w czasie pierwszej wojny światowej, Poznań 1986.
• Rezmer W., Polacy w korpusie oficerskim armii niemieckiej w I wojnie światowej (1914–1918), [w:] Społeczeństwo polskie na ziemiach pod panowaniem pruskim w okresie I wojny światowej (1914–1918), M. Wojciechowski, Toruń 1996.
• Rutka Z., Gabriel Narutowicz – inżynier, profesor, „Biuletyn Informacyjny Politechniki Lubelskiej” 2006, nr 2 (16).
• Sibora J., Dyplomacja polska w I wojnie światowej, Warszawa 2013.
• Stembrowicz K., Nota biograficzna, [w:] Gabriel Narutowicz we wspomnieniach współczesnych polityków, nota biograficzna i przypisy K. Stembrowicz, Warszawa 1992.
• Szczepaniak A., Erazm Piltz i Roman Dmowski. Przyczynek do biografii Erazma Piltza, [w:] Polacy i Rosjanie na przestrzeni wieków (XVII–XX w.), red, J. Rzońca, Opole 2000.
• Szczepaniak A.,, Erazma Piltza poglądy na niepodległość, [w:] Rok 1918 w Polsce i państwach sąsiednich. Osiemdziesięciolecie zakończenia I wojny światowej z perspektywy śląskiej, Opole 1999.
• Szczepaniak A., Od autonomii do niepodległości. Działalność polityczna Erazma Piltza w latach 1914–1929, Opole 2015.
• Traba R., Zapomniana wojna, Wydarzenia lat 1914–1918 w polskiej i niemieckiej pamięci zbiorowej, [w:] Polacy i Niemcy. Historia – kultura – polityka, A. Lewaty, H. Orłowski, Poznań 2003.
• Tryniszewski E., Antoni Osuchowski (1849–1928), Olsztyn 1985.
• Urbankowski B., Józef Piłsudski. Marzyciel i strateg, Poznań 2014.
• Vaitekūnas S., Stanislovas Narutavičius. Signataras Ir jo laikai, Vilnius 2012.
• Wańkowicz M., Książka o polskim pochodzie gospodarczym, Warszawa 2012.
• Wereszycki H., Historia polityczna Polski 1864–1918, Wrocław 1990.
• Wojtowicz J., Historia Szwajcarii, Wrocław 1976.
• Woyszwiłło J., [W. Pobóg-Malinowski], Józef Piłsudski. Życie, idee i czyny, Warszawa 1937.
• Zieliński S., Do Legionów Polskich z Szwajcarii i przez Szwajcarię 1914–1915, „Niepodległość” 1931, t. V.
• Żarnowska A., Gabriel Narutowicz jako reprezentant postyczniowego pokolenia inteligencji polskiej na emigracji w Szwajcarii, [w:] Ideologie, poglądy, mity w dziejach Polski i Europy, J. Topolski, W. Molik, M. Makowski, „Seria Historia” 1991, nr 1701.