Ewolucja ideowo-polityczna Stowarzyszenia PAX w okresie pierwszych miesięcy „karnawału Solidarności” (sierpień–grudzień 1980)

W prezentowanym artykule omówiona została ewolucja ideowo-polityczna Stowarzyszenia PAX w pierwszych miesiącach tzw. „festiwalu Solidarności” (sierpień–grudzień 1980). Przedstawiono podstawowe założenia ideologii i programu ruchu katolików postępowych w okresie, gdy kierował nim nieprzerwanie do zakończenia II wojny światowej Bolesław Piasecki, i ich rewizję po jego śmierci. Skoncentrowano się zwłaszcza na lansowanych przez stowarzyszenie koncepcjach „socjalizmu całego narodu”, samorządności, demokratyzacji, poszerzenia „bazy rządzenia”, wypracowania płaszczyzn do porozumienia narodowego (od Ruchu Porozumienia Narodowego do Wielkiej Koalicji). Analizie poddano również relacje pomiędzy PAX a niezależnymi związkami zawodowymi (NSZZ „Solidarność) oraz aparatem partyjno-rządowym. W programie PAX „Solidarność” nie była typowym związkiem zawodowym, ale społecznym (ogólnonarodowym) ruchem rewindykacji praw obywatelskich, dlatego przewidywano, że powinien on uczestniczyć jako podmiot w podejmowaniu decyzji państwowych, tworząc nową „oś pionową” struktur państwowych. W okresie „festiwali Solidarności” z niezależnymi związkami zawodowymi związało się wielu członków PAX. Stowarzyszenie włączyło się czynnie w pomoc przy zakładaniu struktur związkowych.

IDEOLOGICAL AND POLITICAL EVOLUTION OF PAX ASSOCIATION DURING THE FIRST MONTHS OF “CARNIVAL OF SOLIDARNOŚĆ” (AUGUST–DECEMBER 1980)

This paper presents political and ideological evolution of PAX Association in the early months of the so-called “Carnival of Solidarność [Solidarity]” (August–December 1980). It concentrates on basic assumptions of ideology and program of progressive Catholics’ movement under continuous leadership of Bolesław Piasecki until the end of World War II and on their modifications after his death. It also focuses on the concept of “socialism of the whole nation”, promoted by the Association, self-government, democratization, widening of the so-called “government base”, and development of common ground for national consensus (from the National Agreement Movement to the Great Coalition). It analyses relationships between PAX Association, independent trade unions (NSZZ “Solidarność”) and government apparatus. According to PAX’s program, “Solidarność” was not just a typical trade union, but a social, nation-wide movement for reclaiming of civil laws. Therefore it was supposed to participate in decision making at government level as an independent being, this creating a new “vertical axis” of state structures. During the period of “Carnival of Solidarność” many PAX members joined independent trade unions. The Association contributed significantly to establishment of trade union structures.

BIBLIOGRAFIA:

• (10 XI 1980). W Stow. PAX w rocznicę Rewolucji Październikowej. Cały naród bazą sojuszu polsko–radzieckiego. Słowo Powszechne, 243, 1.
• (11 III 1979). Posiedzenie Zarządu Stowarzyszenia PAX. Kierunki, 10, 2.
• (11 X 1981). Uchwała Zarządu Stow. PAX. Kierunki, 41, 2.
• (12 X 1980). O nowy kształt uczelni. Kierunki, 41, 1, 5.
• (13 IV 1980). O krytyczną kontynuację ustroju i władzy. Przemówienie sejmowe posła R. Reiffa (Koło PAX). Kierunki, 10, 1–2.
• (13 V 1981). Komunikat dotyczący książki B. Piaseckiego.Kierunki. Słowo Powszechne, 95, 1.
• (13 X 1980). Spotkałem się z robotnikiem... Dyskusja młodych. Słowo Powszechne, 222, 5–6.
• (14 I 1979). Ostatni hołd Bolesławowi Piaseckiemu. Kierunki, 2, 1–2.
• (14 IX 1980). Wystąpienie R. Reiffa na Zarządzie Stow. PAX w dniu 4 IX 1980 r. Kierunki, 37, 1–2.
• (14 V 1981). Na tę chwilę czekali chłopi 36 lat.Słowo Powszechne, 96, 2.
• (14 V 1981). NSZZ RI „Solidarność” zarejestrowany. Słowo Powszechne, 96, 1.
• (15–16 XI 1980). Jedyna droga. Słowo Powszechne, 248, 1.
• (15 III 1981). Uczelnie po strajkach. Kierunki, 11, 1, 4.
• (15 VI 1980). Posiedzenie Zarządu Stow. PAX. Kierunki, 24, 1.
• (15 VI 1980). Walne Zgromadzenie Stow. PAX. Kierunki, 24, 2.
• (15 X 1980). Studencki dylemat. Słowo Powszechne, 224, 1–2.
• (16 XI 1980). Łączyć potrzeby społeczne z wyrazami racji stanu. Kierunki, 46, 3–4.
• (17–19 VII 1981). Front Porozumienia Narodowego. Sonda „Słowa Powszechnego”. Słowo Powszechne, 144, 3.
• (17 IX 1980). Posiedzenie Zarządu Stowarzyszenia PAX. Słowo Powszechne, 201, 1.
• (18–19 X 1980). Linia działania. Dwa przemówienia Ryszarda Reiffa podsumowujące dyskusję na posiedzeniach Zarządu Stowarzyszenia PAX w dniach 4 i 5 września br. Słowo Powszechne, 227, 3–4.
• (18–19 X 1980). Posiedzenie Zarządu Stowarzyszenia PAX w dniu 4 września 1980 roku. Fragmentu dyskusji. Słowo Powszechne, 227, 1, 4. (18 VIII 1980). Musimy wspólnie stawić czoła wyzwaniu chwili. Przemówienie prezesa Rady Ministrów Edwarda Babiucha przed kamerami Telewizji Polskiej. Słowo Powszechne, 178, 1.
• (19–21 X 1980). Linia porozumienia. Referat Ryszarda Reiffa wygłoszony na posiedzeniu Zarządu Stowarzyszenia PAX w dniu 15 IX 1989. Słowo Powszechne, 203, 3–4.
• (19 II 1981). Niezależne Zrzeszenie Studentów Zarejestrowane. Słowo Powszechne, 35, 1–2. Łuczyńsk, R.
• (19 II 1981). NZS: Przywrócić aktywność studencką. Słowo Powszechne, 35, 3.
• (19 XI 1980). Spotkanie Przewodniczącego Stowarzyszenia PAX Ryszarda Reiffa z młodzieżą. Młodzi wobec aktualnej sytuacji społeczno-politycznej. Słowo Powszechne, 251, 3.
• (1978). Wywiad z Romualdem Szeremietiewem. Czego pragną młodzi z PAX-u?. Droga, 3.(1984). PAX w cieniu wielkiej polityki. Droga, 6.
• (2 IX 1980). Strajk na Wybrzeżu zakończony. Podpisano porozumienie między komisjami rządowymi a MKS w Szczecinie i Gdańsku. Słowo Powszechne, 189, 1–2.
• (2 X 1980). Posiedzenie Zarządu Oddziału Wojewódzkiego Stowarzyszenia PAX w Krakowie z udziałem Ryszarda Reiffa. Słowo Powszechne, 213, 2.
• (2 XI 1980). Posiedzenie Zarządu Stow. PAX. Oświadczenie R. Reiffa. Kierunki, 44, 2.
• (20 VIII 1980). Niezbędny jest wewnętrzy spokój i odpowiedzialność za losy Ojczyzny. Przemówienie radiowo-telewizyjne I sekretarza KC PZPR Edwarda Gierka. Słowo Powszechne, 180, 1–2.
• (20 VIII 1980). Uroczystości z udziałem Prymasa Polski. Słowo Powszechne, 180, 1–2.
• (20 X 1980). Linia działania. Z dyskusji Zarządu Stowarzyszenia PAX. Słowo Powszechne, 228, 3–4.
• (21–23 XI 1980). Lata dialogu. Słowo Powszechne, 253, 1.
• (21 I 1979). Posiedzenie Zarządu Stowarzyszenia PAX. Przewodniczącym Zarządu Ryszard Reiff,. Kierunki, 3, 2.
• (21 X 1979). Posiedzenie Zarządu Stowarzyszenia PAX. Postawa narodu – czynnikiem decydującym o skali i tempie rozwoju Polski. Kierunki, 42, 2.
• (22 II 1981). Struktura porozumienia. Kierunki, 8, 1, 5–6.
• (22 II 1981). Wymogi aktualnej sytuacji. Referat Prezydium i Koła Stow. PAX wygłoszony na posiedzeniu Zarządu Stow. PAX w dn. 9 III br. Kierunki, 12, 2–3.
• (22 X 1980). Oświadczenie Ryszarda Reiffa. Słowo Powszechne, 230, 1–2.
• (22 X 1980). Posiedzenie Zarządu PAX. Słowo Powszechne, 230, 1.
• (22 XI 1981). Front nadziei. Rzeczywistość, 27, 4.
• (23 X 1980). Odpowiedzialność za naród i państwo. Referat Ryszarda Reiffa na posiedzeniu Zarządu Stowarzyszenia PAX w dniu 20 X 1980 r. Słowo Powszechne, 331, 3.
• (24 XI 1980). Wspólna praca zadecyduje o losie Polski. Przemówienie posła Ryszarda Reiffa (Koło PAX). Słowo Powszechne, 254, 2.
• (25 VIII 1980). Prymas Polski wobec potrzeby chwili. Słowo Powszechne, 183, 1.
• (25 X 1981). Front niewiarygodnych. Rzeczywistość, 23, 4.
• (25 XI 1980). Jesteśmy za ładem i porządkiem. Słowo Powszechne, 255, 1–2.
• (26 IX 1980). Rozszerzenie pomocy państwa dla studentów i młodych małżeństw. Słowo Powszechne, 208, 1–2.
• (27 VIII 1980). Powaga chwili i zapowiedź zwrotu. Słowo Powszechne, 18, 1.
• (27 VIII 1980). Prymas Polski wobec potrzeby chwili. Słowo Powszechne, 185, 5.
• (27 X 1980). Współgospodarze. Słowo Powszechne, 233, 1, 4.
• (28 IX 1980). Kierunki, 39, 3.
• (26 X 1980). Linia działania. Dwa przemówienia R. Reiffa podsumowujące dyskusję na posiedzeniach Zarządu Stow. PAX w dn. 4 i 15 IX br. Kierunki, 43, 2.
• (28 X 1981). Poszerzenie ośrodka władzy – jedyną drogą wyjścia z kryzysu. Wystąpienie R. Reiffa na zebraniu aktywu Oddziału Stołecznego Stow. PAX w dniu 27 X 1981 r. Kierunki, 45 1, 3.
• (28 XI 1980). List Zarządu Stowarzyszenia PAX do członków, kandydatów i sympatyków. Słowo Powszechne, 257, 1.
• (28 XI 1980). Posiedzenie Zarządu Stowarzyszenia PAX. Słowo Powszechne, 257, 1–2.
• (29 III 1981). Autentyczny samorząd chłopski. Kierunki, 12, 1, 8.
• (3 II 1980). Dialog metodą wzbogacania kultury narodowej. Wystąpienie Przewodniczącego Stow. PAX R. Reiffa. Kierunki, 5, 1–2.
• (3 XI 1980). Nadzwyczajny zjazd delegatów SDP zakończył obrady. Słowo Powszechne, 238, 1–2.
• (30 III 1980). Opinia publiczna. Dyskusja redakcyjna. Kierunki, 13, 1, 3.
• (30 IX 1980). Dojrzewanie światopoglądowości. Kierunki, 48, 3.
• (30 VIII 1980). Co należy uszanować i wypełnić, aby w Ojczyźnie zapanował spokój. Słowo Prymasa ks. Kard. Stefana Wyszyńskiego na Jasnej Górze. Słowo Powszechne, 186, 1–2.
• (30 X 1980). Przemówienie Ryszarda Reiffa. Ład i porządek warunkiem odnowy – odnowa warunkiem ładu i porządku (ze stenogramu Komisji). Słowo Powszechne, 236, 1–2.
• (4 X 1981). Konieczna alternatywa. Rzeczywistość, 20, 4. (5–7 IX 1980). Harmonia Bożo-ludzka w Polsce. Słowo Powszechne, 192, 7.
• (6 I 1980). Konieczna jest zawsze metoda wszechstronnego bilansu. Wystąpienie Przewodniczącego Stow. PAX R. Reiffa na ogólnopolskiej naradzie oddziałów miejskich Stow. PAX w dniu 11 XI 1979 r. Kierunki, 1, 1, 3.(6 IV 1980). Posiedzenie Zarządu Stow. PAX. Referat R. Reiffa. Kierunki,14, 2.
• (6 VII 1980). Jego Eminencja Kardynał Wyszyński przyjął Ryszarda Reiff. Kierunki, 27, 1.
• (6 XI 1980). Łączyć potrzeby społeczne z wymogami racji stanu. Wypowiedź Ryszarda Reiffa podsumowująca obrady COSK Stow. PAX oraz przedstawicieli związanej z PAXem młodzieży akademickiej w dniu 5 X br. Słowo Powszechne, 241, 2.
• (6 XII 1981). Jaką drogą w lepszą przyszłość Polski. Rozmowa z Tadeuszem Grabskim. Rzeczywistość, 29, 3.
• (7–9 XI 1980). Cały naród bazą sojuszu polsko-radzieckiego. Słowo Powszechne. 242, s. 1.(7 I 1979). Bolesław Piasecki nie żyje. Kierunki, 1, 1.
• (7 XII 1980). Kierunki, 49, 1–2.
• (7 XII 1981). Chrześcijaństwo a socjalizm. Dyskusja z okazji 35-lecia Stow. PAX. Kierunki, 49, 6–7.
• (8 IX 1980). Przebieg poselskiej debaty. Słowo Powszechne, 193, 4.
• (8 IX 1980). Sytuacja w kraju tematem posiedzenia Zarządu Stowarzyszenia PAX. Słowo Powszechne, 193, 1.
• (8 VII 1979). Posiedzenie Zarządu Stowarzyszenia PAX. Kierunki, 27, 2.
• (8 XI 1981). Front porozumienia, ale jaki?. Rzeczywistość, 25, 4.
• (9 IX 1980). Polska to całość. Przemówienie sejmowe posła Ryszarda Reiffa (Koło PAX). Słowo Powszechne, 194, 4.
• (9 XI 1980). Kierunki,45, 1, 3.
• (9 XII 1979). Posiedzenie Zarządu PAX. Kierunki, 49, 2.
• (27 VIII 1980). Uroczystości Matki Bożej Częstochowskiej. List Episkopatu Polski. Słowo Powszechne, 185, 5.
• Bocheński, A. (1981). Rozmyślania o reformie. Kierunki, 36, 1, 3.
• Czajkowski, Z. (1980). W duchu prawdy światopoglądowej. Słowo Powszechne, 222, 1.
• Czajkowski, Z. (1980). 1948–1980. Słowo Powszechne,254, 1.
• Czajkowski, Z. (1981). Front Jedności Narodu. Słowo Powszechne, 17, 3–4.
• Giżyński, Sz. (1980). Tradycje polskiej myśli socjalistycznej. Kierunki, 24, 5.
• Górecki, J. (1981). Socjalizm całego narodu, czy antysocjalizm?. Rzeczywistość, 25, 4
• Górecki, J. (1981). Warunki realizacji. Rzeczywistość, 29, 1, 4.
• Idea porozumienia: front, rada, czy komitet? Zapis magnetofonowy wystąpienia Ryszarda Reiffa z dn. 18 XI 1981 r. Kierunki, 49, 1–2.
• Jaworska, M., Machnacki, M. (1980). Stypendia: zasady i tryb przydzielania. Słowo Powszechne, 207, 5.
• Kaczorowski, A.W., Mach J., Machnacki, M. (1981). Rejestracja, czyli prawdziwe święto chłopów. Kierunki, 21, 11.
• Komender, Z. (1980). Ranga społecznych celów. Słowo Powszechne, 188, 1–2.
• Komender, Z. (1980). Wyzwolić ludzkie możliwości. Słowo Powszechne, 165, 3.
• Komender, Z. (1980). Potrzeba ładu moralnego. Kierunki, 40, 1–2.
• Kot, A. (1981). Strajk łódzkich studentów zakończony. Słowo Powszechne, 37, 1–2.
• Kot, A. (1980). Czy łódka zmienia się w jacht. Słowo,233, 3.
• Król, J. (1981). W służbie wartości. Kierunki,1, 3. L.F. (1981). Słowa i ton. Trybuna Ludu, 249, 2.
• Lewandowski, W. (1981). Nie powtarzać starych błędów. Słowo Powszechne, 36, 3.
• Łączyć potrzeby społeczne z wymogami racji stanu. Wypowiedź Ryszarda Reiffa podsumowująca obrady COSK Stow. PAX oraz przedstawicieli związanej z PAX-em młodzieży akademickiej w dniu 5 X br. Słowo Powszechne, 241, 2.
• Machnacki, M., Jabłońska M. (1980). Pomoc uczelni dla studentów. Słowo Powszechne, 231, 4.
• Majkut, E. (1980). A może izby rolnicze. Słowo Powszechne, 246, 3.
• Michta, N. ( 1981). Wokół idei Frontu Porozumienia Narodowego. Rzeczywistość, 29, 5.
• (1980). Zapomniany samorząd. Słowo Powszechne, 202, 1.
• (1980). Kompetencje i odpowiedzialność. Słowo Powszechne, 190, 1.
• (1980). Uznanie słusznych spraw. Słowo Powszechne, 92, 1. Na nowej drodze. Dyskusja na posiedzeniu Stow. PAX w dniu 4 IX 1980 r. Kierunki, 43, 1, 5–7.
• Niegodzisz, G. (1980). Ruch studencki: znaleźć sobie miejsce. Słowo Powszechne, 250, 3.
• Olszewski, W., Dobraczyński J. (1980). W imię ogólnonarodowej solidarności. List do redakcji. Słowo Powszechne, 188, s 2.
• Piasecki, B. (1956). Instynkt państwowy. Kierunki, 23, 1–2.
• Piasecki, B. (1945). Zagadnienia istotne. Dziś i Jutro, 1–3.
• Piecha, K., Stelmaszczyk L. (1980). Samorząd przez wielu rządzony. Słowo Powszechne, 243, 3.
• Radajewski, A. (1981). Świeckość państwa socjalistycznego. Kierunki, 27, 1, 3.
• Radajewski, A. (1980). Rozwiązanie. Kierunki, 36, 1.
• Reiff, R. (1981). Poszerzenie ośrodka władzy jedyną drogą wyjścia z kryzysu. Kierunki, 45, 1, 3.
• Reiff, R. (1979). Doskonalić rzeczywistość i służyć człowiekowi – oto platforma dialogu i współdziałania. Kierunki, nr 26, 3.
• Reiff, R. (1981). Chodzi o solidarność całego narodu. Wywiad z R. Reiffem. Kierunki, 44, 1–3.
• Reiff, R. (1981). Czy zdołamy zapobiec katastrofie i wyjść z kryzysu?. Kierunki, 50, 1–2.
• Reiff, R. (1980). Demokracja polska. Słowo Powszechne, 248, 3–5.
• Reiff, R. (1980). Demokracja polska. Kierunki, 47, 3, 6–7.
• Reiff, R. (1980). Tożsamość narodu podstawą jedności wszystkich Polaków. Kierunki, 29, 1, 3.
• Reiff, R. (2006). Archiwum Stowarzyszenia PAX. Publicystyka polityczna. T. 1: Refleksje z pogranicza historii, ideologii i polityki Stowarzyszenia PAX. Warszawa: wyd. Comandor.
• Reiff, R. (1980). Patriotyzm jest jeden. Słowo Powszechne, 159, 1.
• Reiff, R. (1979). Kontynuacja i rozwój. Kierunki, 3, 2.
• Reiff, R. (1981). Potrzeba wyobraźni i realizmu. Kierunki, 47,1–2.
• Reiff, R. (1980). Czas próby. Słowo Powszechne, 232, 3–4.
• Reiff, R. (1981). Wielka koalicja. Kierunki, 43, 1–3.
• Reiff, R. (1981). Strategia polskiej odnowy. Kierunki, 36, 2.
• Reiff, R. (1980). Siłą socjalizmu – więź z narodem. Słowo Powszechne, 193, 3–4.
• Reiff, R. W stronę państwa ogólnonarodowego. Kierunki, 40, 2.
• Reiff, R. (1981). Linia odnowy i odpowiedzialności. Słowo Powszechne, 117, 5–6.
• Rowicki, J. (1980). Siły i zamiary. Słowo Powszechne, 213, 3.
• Rowicki, J. (1980). Szkoła wyższa a samorządność, Słowo Powszechne, 207, 1.
• Wlazło, S. (1981). Sedno problemu. Kierunki, 16, 3.
• (1980). Studenci. Słowo Powszechne, 212, 1.
• Siwek, S. (1980). Autentyczność ruchu studenckiego. Kierunki, 43, 9.
• Skrzypkowski, Z. (1980). Robotnicy są niecierpliwi, Słowo Powszechne, 239, 3.
• Stefanowicz, J. (1980). Witamy porozumienie. Słowo Powszechne, 189, 1.
• Stefanowicz, J. (1980). Samorządność i państwo. Słowo Powszechne, 221, 3
• Stefanowicz, J. (1980). W słusznym kierunku. Słowo Powszechne, 181, 1.
• Stefanowicz, J. (1980). PAX a kultura narodowa. Słowo Powszechne.
• Stefanowicz, J. (1980). Refleksja po Plenum. Słowo Powszechne, 218, 1.
• Stelmaszczyk, L.. (1980). Biurokratyzm, marazm, brak autentyzmu. Przyczyny zaniku samorządności wiejskiej. Słowo Powszechne, 229, 3.
• Szwechowicz W. (1980). O socjalistycznym zaangażowaniu PAX-u. Kierunki, 24, 5.
• Szwechowicz, W. (1981). Bez ideologii. Kierunki, 18, 9.
• Szwechowicz, W. (1981). System a układ partnerski. Kierunki, 22, 8.
• Szwechowicz, W. (1981). Socjalizm demokratyczny. Kierunki, 14, 8.
• Ślaski, J. (1980). W naszych rękach. Słowo Powszechne,246, 1.
• Ślaski, J. (1980). Rolnictwa sprawy najważniejsze. Słowo Powszechne, 252, 1.
• Ślaski, J. (1981). Ustawa – początek drogi. Słowo Powszechne, 84, 1.
• Ślaski, J. (1980). Ciężar wspólnej odpowiedzialności. Słowo Powszechne, 237, 1.
• Ślaski, J. (1980). Po zjeździe SDP. Słowo Powszechne, 239, 1.
• Ślaski, J. Rolnictwo: co, kiedy, gdzie?. Słowo Powszechne, 197, 1.
• Ślaski, J. (1981). Tym, którzy mówią. Słowo Powszechne, 244, 2.
• Wagner, J. (1981). Zgodnie z tożsamością. Kierunki, 27, 3, 6.
• Wandowski, H. (1981). Socjalizm wydrążony. Rzeczywistość, 27, 3, 10.
• Wołkowski, J. (1981). Alienacja światopoglądowa. Kierunki, 28, 3.
• Wójcik, J. (1979). Nasza postawa. Kierunki, 47, 1, 7.
• Wójcik, J. (1980). Twórca współczesnego katolickiego ruchu społecznego. Kierunki, 1, 1, 6.
• Wyszyński, S. (1980). Odpowiedzialność – obowiązki – prawa w życiu narodu. Kierunki, 36, 1, 3.
• Znamieniecki, P. (1981). Panorama polska. Rzeczywistość, 26, 1, 4.
• Znamieniecki, P. (1981). Decydujący moment. Rzeczywistość, 20, 1, 4.
• Opracowania: (10–17 VI 2007). Co Piasecki proponował PKWN?.
• Myśl Polska. (1980).Doświadczenie i przyszłość. Ocena sytuacji w Polsce i prognoza rozwoju wydarzeń na dzień 10 lipca 1981 roku, Warszawa: na prawach maszynopisu.
• (21 I 1979). Ryszard Reiff(biogram). Kierunki, 3, 2.
• Bankowicz, B. (2009). Stowarzyszenie PAX: między rzeczywistością socjalizmu realnego a utopią socjalizmu wieloświatopoglądowego. W: A. Citkowska-Kimla, M. Kiwior--Filo, B. Szlachta (red.), Doktryny, historia, władza: księga dedykowana Profesorowi Wiesławowi Kozubowi-Ciembroniczowi z okazji czterdziestolecia pracy naukowej (37–48). Kraków: wyd. UJ.
• Bankowicz, B. (1989). Wieloświatopoglądowość socjalizmu w ujęciu Bolesława Piaseckiego. Zeszyty Naukowe UJ. Prace z Nauk Politycznych, 34, 7–19.
• Bankowicz B. (1996). W labiryncie wieloświatopoglądowości: Stowarzyszenie PAX między marzeniem a rzeczywistością. W: B. Bankowicz, A. Dudek (red.), Ze studiów nad dziejami Kościoła i katolicyzmu w PRL (53–71). Kraków: wyd. PiT.
• Blit, L. (1965). The Eastern Pretender. Bolesław Piasecki his life and times.London.
• Bromke, A. (1961). From „Falanga” to PAX.London: wyd. Surwey.
• Burdeński, Z. (1988). Kierunki rozwoju działalności PAX w latach 1945–1985. Warszawa [maszynopis w: AIPN BU 01521/2190].
• Dudek, A., Pytel, G. (1990). Bolesław Piasecki. Próba biografii politycznej.Londyn: wyd. Polska Fundacja Kulturalna.
• Dudek, A. (2013). Program Stowarzyszenia PAX. Realizm, koniunkturalizm czy utopia?.Politeja, 3, 69–78.
• Dudek, A. (1996). Stowarzyszenie PAX w systemie politycznym Polski Ludowej w świetle dokumentów. W: B. Bankowicz, A. Dudek (red.), Ze studiów nad dziejami Kościoła i katolicyzmu w PRL. Kraków: wyd. PiT.
• Dworaczek, K. (2014). Stowarzyszenie PAX wobec „Solidarności” i Niezależnego Zrzeszenia Studentów. W: R. Ptaszyński, T. Sikorski (red.), Sensus catholicus. Katolicy świeccy w Polsce Ludowej. Postawy – aktywność – myśl. Studia i szkice. Toruń: wyd. Adam Marszałek.
• Engelgard, J. (2008). Wielka gra Bolesława Piaseckiego Warszawa: wyd. „Myśli Polskiej”.
• Engelgard, J. (2015). Bolesław Piasecki 1939–1956, Warszawa: wyd. „Myśl Polska”.
• Engelgard, J. (2015). Wielka gra Bolesława Piaseckiego. Warszawa: wyd. „Myśl Polska”.
• Friszke, A. (1994). Opozycja polityczna w PRL 1945–1980. Londyn: wyd. Aneks.
• Friszke, A. (2015). Między wojną a więzieniem 1945–1953. Młoda inteligencja katolicka. Warszawa: wyd. „Więź”, ISP PAN.
• Friszke, A., Paczkowski A. (12 IV 2007). Chcę współpracować. Bolesława Piaseckiego memoriały więzienne. Tygodnik Powszechny
• Garlicki, A. (1993). Z tajnych archiwów. Warszawa: wyd. Czytelnik.
• Garlicki, A. (1998).Zeznania Bolesława Piaseckiego. Zeszyty Historyczne, 126, 82–112.
• Gasztold-Sen, P. (2012). Koncesjonowany nacjonalizm. Zjednoczenie Patriotyczne „Grunwald” 1980–1990. Warszawa: wyd. IPN.
• Gontarczyk, P. (2006). „Bliźni” – agent „Albinów”. Gazeta Polska, 37, 14–15.
• Gontarczyk, P. (2006). Druga twarz kapitana Jacka. Gazeta Polska, 34, 22–23.
• Huk, J. (1984). Stowarzyszenie PAX [maszynopis w: AIPN BU 01521/2092].
• Jaszczuk, A. (2002). Ewolucja ideowa Bolesława Piaseckiego 1932–1956. Warszawa: wyd. DiG.
• Kazimierski, J. (2013). Katowickie Forum Partyjne. Pamięć i Sprawiedliwość, 2, 209–232.
• Kozioł, R. (2001). Konserwatorium „Doświadczenie i Przyszłość” – problem opozycyjności. W: K. Łabędź, M. Mikołajczyk (red.), Opozycja w systemach demokratycznych i niedemokratycznych. Kraków: wyd. Katedra Politologii Instytutu Nauk Społecznych AP im. KEN.
• Kozioł, R. (2002) Konwersatorium „Doświadczenie i Przyszłość” wobec zagadnień samorządności terytorialnej. Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Studia Politologica, 1, 155–176.
• Kuciński, J. (1988). Ryszarda Reiffa koncepcja wieloświatopoglądowego państwa ogólnonarodowego i „Wielkiej Koalicji” (1980–1981). Studia Społeczno-Polityczne Akademii Nauk Społecznych przy KC PZPR. Warszawa, 1, 103–109.
• Kunicki, M.S. (2002), The Polish Crusader – the Life and Politics of Bolesław Piasecki (1915–1979), PhD diss. (Stanford Uniwersity) [niepublikowana dysertacja doktorska].
• Marcinkiewicz, M. (2010). Nieudana reforma Stowarzyszenia PAX i próby utworzenia Konfederacji Polski Niepodległej w Gorzowie Wielkopolskim. Dzieje Najnowsze, 1, 167-194.
• Micewski, A. (1978), Współrządzić czy nie kłamać? PAX i Znak w Polsce 1945–1976. Paryż: wyd. Libella.
• Mysłek, W. (1982). Kryptochadecja (2). Posierpniowe zakusy PAX-u. Argumenty, 25.
• Niedzielko, R., Noszczak, B. (2006). Bolesława Piaseckiego przepustka do wolności. Tygodnik Powszechny, 5.
• Paczkowski, A. (2009). Trzy twarze Józefa Światły. Przyczynek do historii komunizmu w Polsce. Warszawa: wyd. Prószyńskie Media.
• Pietrow, N. (2013). Stalinowski kat Polski Iwan Sierow, Warszawa: wyd. Demart.
• Pilecki, M. (1986). Doktryny programowe PAX między sierpniem 1980 a grudniem 1981 roku. Warszawa [maszynopis w: AIPN BU 1708/2662).
• Rymar D.A. (2010). Nieznane fakty z życia Andrzeja Gordona (1945–1992). Przyczynek do gorzowskiej biografistyki. Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny, 17, 427–435.
• Sikorski, T. (2009). Od „wewnętrznej niepodległości” do „narodowego kompromisu”. Koncepcja rewindykacji PRL w publicystyce „Głosu” (1977–1983). W: T. Sikorski, H. Walczak, A. Wątor (red.), W kręgu idei, polityki i wojska. Studia ofiarowane Profesorowi Januszowi Farysiowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin (201–224). Szczecin: wyd. Uniwersytetu Szczecińskiego.
• Sikorski, T. (2010). Realizm środowiska „Głosu” i Grupy Publicystów Politycznych w konfrontacji z rzecznikami idealizmu politycznego w drugiej połowie lat 80-tych XX wieku. W: G. Radomski, W. Wojdyło, M. Zamojska, Drogi do niepodległości. Szanse, kontrowersje, problemy (91–101). Toruń: wyd. Adam Marszałek.
• Sikorski, T. (2016). Prasa centralna Stowarzyszenia PAX wobec „odwilży” i „polskiego października” 1956 roku, 27–44.
• Urbankowski, B. (2006). Wallenrod czasów marnych i niebezpiecznych. Gazeta Polska.
• Urbański, J. (1979). Kategoria „pluralizmu światopoglądowego” w ujęciu Stowarzyszenia PA X. Zeszyty Naukowe WAP, 101.
• Waligóra, G. (2004). Romuald Szeremietiew – opozycjonista z PAX. Pamięć i Sprawiedliwość, 3/2, 329–339.
• Wójcik, J. (1978). Droga krystalizacji potrójnego zaangażowania ruchu społeczno-postępowego (1945–48). W: Materiały do historii ruchu społecznie-postępowego PAX, t. II (8–17). Warszawa: na prawach maszynopisu.