Zabytki sakralne w systemie prawnym Polski - uwagi de lege ferenda

Zabytki sakralne stanowią przeważającą część zasobu zabytkowego Polski oraz krajów cywilizacji europejskiej. Obok wartości artystycznej, historycznej i naukowej cechą wyróżniającą tę grupę jest wartość sakralna. Definiuje się ją jako cechę charakterystyczną zabytków i dzieł sztuki, odnoszącą się do kościołów oraz elementów ich wystroju i wyposażenia, wynikającą z faktu ofiarowania ich Bogu, otaczania kultem, przekazu za ich pośrednictwem treści biblijnych, teologicznych lub hagiograficznych oraz poddania obrzędowi poświęcenia w celu przeznaczenia na potrzeby liturgii. Z punktu widzenia jurydycznego zabytki sakralne podlegają trojakiego rodzaju ochronie prawnej: wynikającej z prawa kanonicznego, kościelnego prawa administracyjnego oraz prawa publicznego. W polskim prawie publicznym zabytki sakralne nie są wyszczególnione jako odrębny przedmiot ochrony prawnej. W okresie międzywojennym stworzono w Polsce modelowy system prawnej ochrony zabytków sakralnych. Polegał on na konkordancji przepisów państwowych i kościelnych. Jego istotą było wyodrębnienie zabytków sakralnych i poddanie ich szczególnej wyższej formie ochrony. Zastosowanie międzywojennych osiągnięć legislacyjnych do obecnego systemu w celu ujednolicenia przepisów kościelnych i państwowych zapewni skuteczniejszą ochronę tej znaczącej części dziedzictwa kulturalnego narodu. Reforma prawa ochrony zabytków powinna ewoluować nie tylko w kierunku nadania właściwego statusu zabytkom sakralnym, a w konsekwencji redefinicji systemu dotowania i dysponowania nimi, lecz także określać obowiązki edukacyjne podmiotów odpowiedzialnych za ochronę dziedzictwa kulturalnego.

Sacral monuments in the legal system of Poland: remarks de lege ferenda

Sacral monuments constitute a predominant part of heritage assets of Poland and the countries of European civilization. In addition to its artistic, historical and scientific value, sacral value is a distinctive feature of this group. It is defined as a characteristic feature of monuments and works of art, referring to churches and elements of their decorations and furnishings, on account of the fact that they are devoted to God, surrounded by worship, they serve transmission of biblical, theological and hagiographic content, and are subject to consecration to be used for liturgical purposes. From juridical point of view, sacral monuments are subject to three kinds of legal protection: resulting from canon law, church administrative law, and public law. In Polish public law, sacred monuments are not itemized as a separate object of legal protection. In the interwar period, a model system of legal protection of sacred monuments was created in Poland. It consisted in the concordance of state and church regulations. Its essence was the itemization of sacred monuments and subjecting them to a special, higher form of protection. Implementation of the interwar legislative achievements into the present legal system in order to unify church and state regulations will ensure more effective protection of this significant part of the cultural heritage of the nation. The reform of monument protection law should evolve not only towards granting a proper status to sacral monuments and, as a consequence, towards a redefinition of the system of their subsidizing and administration, but it should also define educational obligations of the entities responsible for the protection of cultural heritage.

REFERENCES:

• Codex Juris Canonici Pii Pontificis Maximi iussu digestus Benedicti Papae XV auc­toritate promulgatus. Praefatione Fontium annotatione et Indice analytico-alphabetico ab Emo Petro Card. Gaspari auctus, Typis Polyglottis Vaticanis 1918.
• Dekret Rady Regencyjnej o opiece nad zabytkami sztuki i kultury z dnia 31 paź­dziernika 1918 roku, Dz.Pr. PP 1918, nr 16, poz. 36.
• Kodeks Prawa Kanonicznego Jana Pawła II. Przekład polski zatwierdzony przez Konferencję Episkopatu, Pallottinum 1984.
• Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzeczpospolitą Polską podpisany 28 lipca 1993 r., ratyfikowany 23 lutego 1998 r., Dz.U. RP, 1998, nr 51, poz. 318; AAS, 90 (1998), s. 310–329.
• Konkordat zawarty pomiędzy Stolicą Apostolską a Rzeczpospolitą Polską, podpisa­ny 10 lutego 1925 r., ratyfikowany 30 maja 1925 r., Dz.U. RP 1925, nr 72, poz. 501 i poz. 502; AAS, 17 (1925), s. 273–287.
• Rozporządzenie Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego z dnia 19 grudnia 1925 r. w sprawie komisji mieszanych dla ochrony zabytków sztuki i kultury, znajdujących się w katolickich kościołach i lokalach kościelnych, U. RP 1926, nr 6, poz. 35 i 192.
• Sierpowski S., Matelski D. (red.), Dzieje archiwistyki polskiej: wybór źródeł, t. I, Poznań 1988.
• Ustawa o ochronie dóbr kultury i o muzeach z dnia 15 lutego 1962 r., Dz.U. PRL 1962, nr 10, poz. 48.
• Ustawa z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, Dz.U. RP 2003, nr 162, poz. 1568, tekst ujednolicony Dz.U. RP 2018, poz. 2067.
• Bijak P., Jan Paweł II jako Conservator Patrimonium Ecclesiae, „Studia Gdańskie” 2012, t. XXX, s. 187–202.
• Bijak P., Kościelno-prawna ochrona zabytków sakralnych w Polsce, „Cywilizacja i Polityka” 2013, nr 11, s. 369–393.
• Bijak P., Wartości dziedzictwa kultury europejskiej: przeszłość i teraźniejszość, nie­publikowana rozprawa doktorska obroniona na Wydziale Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Warszawskiego w 2011 roku.
• Brykczyński A., Dom Boży to jest praktyczne wskazówki budowania, naprawiania i utrzymywania kościołów, wyd. III, Warszawa 1904.
• Demetrykiewicz W., Konserwatorstwo dla zabytków archeologicznych. Studium ze stanowiska dziejów kultury i nauki porównawczej prawa, Kraków 1886.
• Łukomski S., Konkordat zawarty dnia 10 lutego 1925 r. pomiędzy Stolicą Apostol­ską i Rzeczpospolitą Polską, Łomża 1934.
• Łuszczkiewicz W., Poradnik dla zajmujących się utrzymywaniem i restauracją ko­ściołów i kościelnych sprzętów, Kraków 1887.
• Łuszczkiewicz W., Wskazówki do utrzymania kościołów, cerkwi i przechowywa­nych tamże zabytków przeszłości, Kraków 1869.
• Maj Z., Zabytki sakralne w prawie kościelnym i państwowym i ich wzajemne rela­cje, materiały z Konferencji Krajowej „Potrzeby Konserwatorskie Obiektów Sakral­nych na przykładzie makroregionu łódzkiego”, Łódź, 9–10 grudnia 2005.
• Pasierb J., Ochrona zabytków sztuki kościelnej, wyd. I: Warszawa 1971, wyd. II: Warszawa 1995.
• Pruszyński J., Dziedzictwo kultury Polski. Jego straty i ochrona prawna, t. 1–2, Kraków 2001.
• Pruszyński J., Ochrona zabytków sztuki kościelnej, „Ochrona Zabytków” 1996, nr 3, s. 336–341.
• Pruszyński J., Ochrona zabytków w Polsce. Geneza, organizacja, prawo, Warszawa 1989.
• Pruszyński J., Problemy prawnej ochrony zabytków ruchomych sztuki sakralnej, „Ochrona Zabytków” 1982, nr 3–4, s. 217–219.
• Strzelecka M., Teologia sztuki sakralnej, „Studia Theologica Varsaviensia” 1968, r. 6, nr 2, s. 56–59.
• Wierzbicka K. (red.), Centralna ewidencja dóbr kultury i rejestr zabytków w Polsce w świetle zasobów Ośrodka Dokumentacji Zabytków, Warszawa 1999.
• Zalasińska K., Prawna ochrona zabytków nieruchomych w Polsce, Warszawa 2010.
• Zeidler K., Marcinkowska M. (red.), Dekret Rady Regencyjnej z 1918 r. o opiece nad zabytkami sztuki i kultury z komentarzem, czyli Eseje o prawie ochrony dziedzic­twa kultury, Gdańsk 2017.