Edukacja międzykulturowa jako ćwiczenie duchowe. Pedagogiczne wymiary kształtowania kultury duchowej i rozumienia wartości ponadkulturowych w kontekście zróżnicowania religijnego i pluralizmu światopoglądowego

W programowych wypowiedziach o edukacji międzykulturowej, wskazujących na jej zasadnicze cele i powinności, przyjmuje się, że należy do nich również poszukiwanie wartości mających wymiar uniwersalny, kształtowanie umiejętności komunikowania międzykulturowego, co wymaga przekraczania granic własnej kultury, wychodzenia na wielokulturowe pogranicza zróżnicowania religijnego i pluralizmu światopoglądowego. Uwzględnia się przy tym przemianę (przemianę duchową), która powinna zachodzić w kimś, kto przyjmuje za własne cele i powinności edukacji międzykulturowej, kto dąży do ich urzeczywistniania, kto z tej racji ćwiczy się w sprawnościach niezbędnych do uczestniczenia w relacjach międzykulturowych. Co więcej, uznaje się, iż dzięki temu może on stawać się „bogatszym wewnętrznie”. Ten zestaw przekonań, leżących u podstaw edukacji międzykulturowej, współgra z kwestiami sygnalizowanymi w tytule, gdzie mowa o klasycznie rozumianym ćwiczeniu duchowym oraz zwraca się uwagę na „wartości ponadkulturowe”, czyli wartości postrzegane jako uniwersalne.
Nawiązuję m.in. do myśli pedagogicznej Tadeusza Kotarbińskiego, łączącego doskonalenie kultury duchowej – wyrażające się m.in. otwartością na wartości i sprawy uniwersalne – z kształtowaniem „ludzi wspólnie rozumnych”. Jako wiodącą kwestię, która może być też przedmiotem ćwiczenia duchowego, będącego formą uprawiania edukacji międzykulturowej, obrano sposoby rozumienia prawdy, dobra i piękna, czyli wartości określanych mianem „ponadkulturowych”, zespolonych z kształtowaniem życia duchowego człowieka. Analizę znaczenia i roli tych wartości usytuowano w interesującym edukację międzykulturową kontekście wielokulturowości i pogranicza, zróżnicowania religijnego i pluralizmu światopoglądowego oraz kompetencji służących komunikacji międzykulturowej. W tym kontekście usytuowane są także – podjęte m.in. za Władysławem Stróżewskim – pytania o rozumienie tych wartości, które uznaje się za jakości przekraczające (transcendujące) ograniczenia danej formacji kulturowej (za wartości transkulturowe). Tak ukierunkowane dociekania mają być przyczynkiem do dalszego rozwoju polskiej koncepcji edukacji międzykulturowej. Mogą być odczytane jako przykład współdziałania refleksji pedagogicznej i filozoficznej, jako ich wspólny wkład do edukacji międzykulturowej. Mogą zachęcać do rozwijania refleksji filozoficznej i aksjologicznej nad problematyką podejmowaną przez pedagogikę i edukację międzykulturową.

Pedagogical dimensions of shaping spiritual culture and understanding supracultural values in the context of religious diversification and ideological pluralism

It has been assumed in programme statements concerning intercultural education that, among its basic goals and duties, there is also the search for universal values and developing the skill of intercultural communication. This requires going beyond the borders of the own culture, entering multicultural borderlands of religious diversity and ideological pluralism. What is also taken into account is the spiritual transformation which should take place in a person who applies the goals and obligations of intercultural education as the own, a person who aims at their implementation and, due to this, exercises the skills indispensable for participation in intercultural relations. Moreover, it seems that owing to this, this person can become ”internally richer”. The set of beliefs which constitute the foundations of intercultural education is compliant with the issues signalled in the title, where classically understood spiritual exercising is mentioned and “supracultural values” (values viewed as universal) are focused on.
The pedagogical thought of Tadeusz Kotarbiński is referred to – combining the improvement of spiritual culture (manifested e.g. in the openness to universal values and issues) with shaping “jointly rational people”. The ways of understanding the truth, good and beauty – the values considered “supracultural” and shaping the persons’ spiritual life have been recognized as the leading issue, which can also become an object of spiritual exercise and a form of practising intercultural education. The significance and role of these values are analysed in the context of multiculturalism, borderland, religious diversity, ideological pluralism and competences enhancing intercultural communication – the aspects on which intercultural education focuses. This context comprises some questions, raised by e.g. Władysław Stróżewski, about understanding the values which are considered to transcend the limits of a particular cultural formation (transcultural values). The reflections oriented in this way should contribute to the further development of the Polish concept of intercultural education. They can be understood as an example of co-acting of pedagogical and philosophical thought, as their joint contribution to intercultural education. These reflections might encourage to develop the philosophical and axiological reflection upon the problems undertaken by intercultural pedagogy and education.

References:

• Baniak, J. 2013. Wielowymiarowość i konteksty kulturowe duchowości re­ligijnej a inne formy duchowości. Czasopismo Internetowe. 2 (2), ss. 13–37.
• Chmielewski, M. 2017. Duchowość chrześcijańska na tle współczesnych koncepcji duchowości. Zarys problematyki. Roczniki Teologiczne. 5, (64), ss. 159–179.
• Cudowska, A. 2003. Postawa „niewspółobecności” antropologii filozoficznej M. Bachtina w dialogu międzykulturowym. W: Nikitorowicz, J., Halicki, J. i Muszyńska, J., red. Międzygeneracyjna transmisja dziedzictwa kulturo­wego. Globalizm versus regionalizm. Białystok: Wydawnictwo Uniwersy­teckie „Trans Humana”, ss. 127–135.
• Cudowska, A. 2011. Dialog w edukacji międzykulturowej – kształtowanie przestrzeni spotkania z Innym. Studia Społeczne. XVII, ss. 69– –83.
• Dancák, P. 2011, Filozofická reflexia starostlivosti o dušu v čase krízy. W: Šoltés, R., Hruška, D. i Dancák, P. red. Disputationes quodlibetales. Duša & Európa. Prešov: Prešovská univerzita v Prešove, ss. 211–220.
• Delsol, Ch. 2011. Prawda i dobro dzisiaj (referat 25.10.2011: L’effacement de la vérité par le bien. Wymazywanie prawdy przez dobro. Międzynarodo­wy Kongres Tischnerowski. Prawda i Dobro), http://tischner.pl/aktual­nosc/484/1/kongres-tischnerowski-relacja-z-pierwszego-dnia (zob. Delsol, Ch. 2013. W: Bobko, A. i Karolczak, M. red. Wobec Dobra i Prawdy w dia­logu z Tischnerem. Kraków: Wydawnictwo Instytut Myśli Józefa Tischnera, Europejska Sieć Pamięć i Solidarność).
• Denek, K. 1994. Wartości i cele edukacji szkolnej. Poznań – Toruń: „Edytor”.
• Denek, K. 1996. Uniwersalne wartości edukacji szkolnej. Dydaktyka Litera­tury. XVI, ss. 69–90.
• Gara, J. 2008. Pedagogiczne implikacje filozofii dialogu. Kraków: WAM.
• Gara, J. 2010. Filozofia dialogu i jej implikacje pedagogiczne. Paedagogia Christiana. 25 (1), ss. 137–148.
• Grabowska, B. i Kania, K. 2017. Codzienne zdziwienie? Uczestnicy wymian międzynarodowych wobec szoku kulturowego. Lubelski Rocznik Pedago­giczny. 3, (XXXVI), ss. 35–48.
• Grzegorczyk, A. [Andrzej] 2003. Psychiczna osobliwość człowieka. Warszawa: „Scholar”.
• Grzegorczyk, A. [Anna] 2010. Ponad kulturami. Uniwersalizm Edyty Stein. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
• Hadot, P. 1992. Filozofia jako ćwiczenie duchowe. Warszawa: IFiS PAN (Ha­dot, P. 1981. Exercices spirituels et philosophie antique. Paris: Études Au­gustiniennes).
• Heller, M. 2006. Czy filozofia może być „sposobem na życie”? Zagadnienia Filozoficzne w Nauce. XXXIX, ss. 132–140.
• Hertz, A. 1988. Żydzi w kulturze polskiej. Warszawa: Biblioteka „Więzi”.
• Hołówka, J. 2011. Pragmatyczna dekonstrukcja filozofii. Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria. 3 (79), ss. 137–162.
• Horowski, 2008. Pedagogika tomistyczna a pedagogika wartości. Paedagogia Christiana. 21 (1), ss. 241–255.
• Jaskóła, S. i Korporowicz, L. 2013. Międzykulturowa kompetencja komuni­kacyjna jako transgresja. Studia Społeczne. XXI, ss. 121–138.
• Kabzińska, I. 2008. Spotkanie z innym w dialogu międzykulturowym. Etno­grafia Polska. 1–2, (L II), ss. 21–41.
• Kasperek, A. 2012. Wolność spod znaku undergroundu. Duchowość (po)no­woczesna w perspektywie hermeneutyki kultury i socjologii religii. Kraków: Zakład Wydawniczy „Nomos”.
• Kojs, W. 2010. Edukacyjne i pedagogiczne aspekty koncepcji życia ducho wego Bogdana Nawroczyńskiego. W: Życie i dzieło profesora Bogdana Nawroczyńskiego, wybitnego Zagłębianina: w osiemdziesiątą rocznicę publikacji „Zasad nauczania”. Sosnowiec: Wyższa Szkoła Humanitas, ss. 56–74.
• Korporowicz, L. 1997. Wielokulturowość a międzykulturowość: od reakcji do interakcji. W: Kempny, M., Kapciak, A. i Łodziński, S. red. U progu wielo­kulturowości. Nowe oblicza społeczeństwa polskiego. Warszawa: Oficyna Naukowa, ss. 64–72.
• Kostkiewicz, J. 2004. Duchowość jako wartość i obszar wspierania rozwoju człowieka dorosłego. W: Kostkiewicz, J. red. Aksjologia edukacji dorosłych. Lublin: KUL, ss. 141–152.
• Kostkiewicz, J. 2017. Temporalna zmienność życia wartościowego a uniwer­salizm wartości w świetle filozofii i pedagogiki realistycznej. Polska Myśl Pedagogiczna. 3, ss. 31–44.
• Kotarbiński, T. 1970. Perspektywy myśli pedagogicznej. Studia Filozoficzne. 1 (62), ss. 3–10.
• Kotarbiński, T. 1986. Przemówienie na uroczystym posiedzeniu Rady Wy­działu Pedagogicznego UW, zwołanym na dzień 10 IV 1962 r. dla uczcze­nia 80-lecia profesora dra Romana Bogdana Nawroczyńskiego. W: Ko­tarbiński, T. i Kotarbińska, J. red. Myśli o ludziach i ludzkich sprawach. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, ss. 248–250.
• Kraczoń, K. 2014. Rola współczesnych jarmarków miejskich w upowszech­nianiu niematerialnego dziedzictwa kulturowego (na przykładzie Jarmar­ku Jagiellońskiego w Lublinie). Studia Etnologiczne i Antropologiczne. 14 (Globalizacja jako wyzwanie dla zachowania i upowszechniania dziedzic­twa kulturowego w Europie Środkowo-Wschodniej), ss. 143–153.
• Krajewski, W. 1993. Wartości w nauce. W: Karłowicz, D., Lipiec, J., Markie­wicz, B. i Szymańska, B. red. Wartość bycia. Kraków – Warszawa: PTF, ss. 121–128.
• Lewowicki, T. 2000. W poszukiwaniu modelu edukacji międzykulturowej. W: Lewowicki, T., Ogrodzka-Mazur, E. i Szczurek-Boruta, A. red. Edukacja międzykulturowa w Polsce i na świecie. Katowice: UŚ, ss. 21–35.
• Lewowicki, T. 2001. Szkic do teorii zachowań tożsamościowych. W: Le­wowicki, T. i Ogrodzka-Mazur, E. red. W poszukiwaniu teorii przydat­nych w badaniach międzykulturowych. Cieszyn: UŚ – Filia w Cieszynie, ss. 159–165.
• Lewowicki, T. 2011. Wprowadzenie. W: Lewowicki, T., Szczurek-Boruta, A. i Suchodolska, J. red. Pedagogika międzykulturowa wobec wykluczenia społecznego i edukacyjnego. Cieszyn – Warszawa – Toruń: Wydział Et­nologii i Nauk o Edukacji Uniwersytetu Śląskiego, Wyższa Szkoła Peda­gogiczna ZNP w Warszawie, Wydawnictwo Adam Marszałek, ss. 9–13.
• Lewowicki, T. 2013. Edukacja wobec odwiecznych i współczesnych proble­mów świata – konteksty i wyzwania edukacji międzykulturowej. Edukacja Międzykulturowa. 2, ss.19–37.
• Mariański, J. 2011. Wartości moralne w zmieniającym się społeczeństwie polskim. Edukacja Humanistyczna. 1 (24), ss. 7–24.
• Mariański, J. 2013. Desekularyzacja. Nowa duchowość. Stu­dium socjologiczne. Kraków: Zakład Wydawniczy „Nomos”.
• Mariański, J. 2015. Nowa duchowość jako megatrend społeczno-kulturowy – mit czy rzeczywistość? Uniwersyteckie Czasopismo Socjologiczne. 13, ss. 22–45.
• Mariański, J. 2016. Godność ludzka jako wartość społeczno-moralna: mit czy rzeczywistość? Studium interdyscyplinarne. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
• Milerski, B. 2008. Pedagogika dialogu: filozoficzne inspiracje i perspektywy. Paedagogia Christiana. 21 (1), ss. 29–42.
• Męczkowska, A. 2003. Myśl o wychowaniu jako myśl słaba – pomiędzy fun­damentalizmem a relatywizmem pedagogicznej refleksji. W: Sztobryn S. i Śliwerski, B. red. Idee pedagogiki filozoficznej. Łódź: UŁ, ss. 70–81.
• Nikitorowicz, J. 2001. Pogranicze – tożsamość – edukacja międzykulturowa. Białystok: Wydawnictwo Uniwersyteckie „Trans Humana”.
• Nikitorowicz, J. 2001a. Od podmiotowości do międzykulturowości i z powro­tem. Próba interpretacji niektórych perspektyw teoretycznych. W: Lewowic­ki, T. i Ogrodzka-Mazur, E. red. W poszukiwaniu teorii przydatnych w bada­niach międzykulturowych. Cieszyn: UŚ – Filia w Cieszynie, ss. 15–27.
• Nikitorowicz, J. 2011. Edukacja międzykulturowa w kontekście dylematów integracji imigrantów w warunkach wielokulturowości. W: Paszko, A. red. Edukacja międzykulturowa w Polsce wobec nowych wyzwań. Kraków: Sto­warzyszenie Willa Decjusza, ss. 11–29.
• Nikitorowicz, J. 2011a. Od Federacji Zespołów Badań Pogranicza do Sto­warzyszenia Wspierania Edukacji Międzykulturowej. Studia Społeczne. XVII, ss. 7–18.
• Nikitorowicz, J. 2014. Wielokulturowość – Pogranicze – Człowiek pograni­cza. Ku paradygmatowi współistnienia, zachowania i kreowania pokoju. Drohiczyński Przegląd Naukowy. Wielokulturowe Studia Drohiczyńskiego Towarzystwa Naukowego. 6, ss. 171–189.
• Nowak, M. 2012. Pedagogiczny profil nauk o wychowaniu. Studium z odnie­sieniami do pedagogiki pielęgniarstwa. Lublin: KUL.
• Ogrodzka-Mazur, E. 2007. Kompetencja aksjologiczna dzieci w młodszym wieku szkolnym. Studium porównawcze środowisk zróżnicowanych kultu­rowo. Katowice: UŚ.
• Ogrodzka-Mazur, E. 2010. Przyjaźń. W: Pilch, T. red. Encyklopedia pedago­giczna XXI wieku. Suplement A-Ż. Warszawa: Wydawnictwo Akademic­kie „Żak”, ss. 427–430.
• Ogrodzka-Mazur, E. i Szczurek-Boruta, A. 2012. Działalność naukowo-ba­dawcza, dydaktyczna i organizacyjna Zakładu i Katedry Pedagogiki Ogól­nej Uniwersytetu Śląskiego na Wydziale Etnologii i Nauk o Edukacji w la­tach 1989–2012. Wokół cieszyńskiej szkoły badań pogranicza Profesora Tadeusza Lewowickiego. W: Szczurek-Boruta, A. i Ogrodzka-Mazur, E. red. Poza paradygmaty. Pedagogika międzykulturowa. 2. Księga pa­miątkowa dedykowana Profesorowi Tadeuszowi Lewowickiemu. Cieszyn – Toruń: Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji Uniwersytetu Śląskiego, Wydawnictwo Adam Marszałek, ss. 19–40.
• Ogrodzka-Mazur, E. 2014. Cieszyńska szkoła badań pogranicza Profesora Tadeusza Lewowickiego. Pedagogika Przedszkolna i Wczesnoszkolna. 22 (4), ss. 25–39.
• Olbrycht, K. 2000. Prawda, dobro i piękno w wychowaniu człowieka jako osoby. Katowice: UŚ.
• Olbrycht, K. 2012. Wychowanie do wartości – w centrum aksjologicznych dylematów współczesnej edukacji. Paedagogia Christiana. 1 (29), ss. 89– –104.
• Palka, S. 2010. Aktualność sposobu ujmowania „nauczania kształcącego” przez Bogdana Nawroczyńskiego. W: Życie i dzieło profesora Bogdana Na­wroczyńskiego wybitnego Zagłębianina: w osiemdziesiątą rocznicę publika­cji „Zasad nauczania”. Sosnowiec: Wyższa Szkoła Humanitas, ss. 17–20.
• Pasek, Z. 2010. O przydatności pojęcia duchowość do badań nad współcze­sną kulturą. W: Libiszowska-Żółtkowska, M. i Grotowska, S. red. Religij­ność i duchowość – dawne i nowe formy. Kraków: Zakład Wydawniczy „Nomos”, ss. 56–65.
• Pasek, Z. 2013. Nowa duchowość. Konteksty kulturowe. Kraków: Wydawnic­two Aureus.
• Rarot, H. 2015. Od filozoficznej nieakceptacji do dialogu z obcością. Związki filozofii z podróżą i turystyką. Turystyka Kulturowa. 3 (marzec), ss. 68–78.
• Rembierz, M. 2007. Ethos edukacji i jej filozoficzny logos. Elementy filozofii edukacji w dociekaniach Tadeusza Kotarbińskiego. Studia z Filozofii Pol­skiej. 2, ss. 341–354.
• Rembierz, M. 2014. Tropy transcendencji... Współczesne myślenie religijne wobec pluralizmu światopoglądowego i relacji międzykulturowych. Świat i Słowo. 2 (23), ss.17–50.
• Rembierz, M. 2016. Pedagogiczna pasja jako filozofia życia. Pamięci Profe­sora Kazimierza Denka. Studia z Teorii Wychowania. 1 (14), ss. 11–49.
• Rembierz, M. 2016a. Realizm metafizyczny jako inspiracja myśli pedagogicz­nej. O antropologiczno-pedagogicznej refleksji Stefana Swieżawskiego i jej znaczeniu dla teorii wychowania oraz analiz metapedagogicznych. Polska Myśl Pedagogiczna. 2, ss. 135–174.
• Rembierz, M. 2017. Uczenie się pluralizmu i kształtowanie tożsamości religij­nej w kontekście kulturowych i światopoglądowych odmienności – mię­dzy tradycyjnym zróżnicowaniem a współczesnym pluralizmem. Pismo Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych Uniwersytetu Jagiellońskiego. 46, ss. 191–237.
• Rembierz, M. 2017a. Kultura intelektualna, wątpliwości metodologiczne i re­fleksja metapedagogiczna w rozwijaniu teorii i praktyki edukacji między­kulturowej. Edukacja Międzykulturowa. 2 (7), ss. 37–67.
• Rembierz, M. 2017b. O uczeniu się pluralizmu w/dzięki pedagogice. Plurali­styczne perspektywy pedagogiki i różnorodne oblicza pluralizmów w kry­tycznym rozpoznaniu refleksji metapedagogicznej. Studia Pedagogiczne. LXX, ss. 105–153.
• Rembierz, M. 2018. Spór o koncepcję społeczeństwa i wartość jednostki jako kontekst i wyzwanie dla polskiej myśli pedagogicznej. Polska Myśl Peda­gogiczna. 2, ss. 59–90.
• Rorty, R. 2011. Autobiografia intelektualna. Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria. 3 (79), ss. 9–41.
• Różańska, A. 2015. Edukacja religijna młodzieży w warunkach pluralizmu religijnego w wybranych krajach Europy Środkowo-Wschodniej: Polska, Czechy, Słowacja, Węgry) – studium porównawcze. Cieszyn – Toruń: Wy­dział Etnologii i Nauk o Edukacji Uniwersytetu Śląskiego, Wydawnictwo Adam Marszałek.
• Russell, B. 1997. Szkice niepopularne. Warszawa: Książka i Wiedza.
• Skarga, B. 1999. W Collège de France. W: Skarga, B. O filozofię bać się nie musimy. Szkice z różnych lat. Warszawa: PWN, ss. 325–327.
• Skowronek, K. i Pasek, Z. 2013. Wstęp. Czy istnieje duchowość bez sacrum? Kilka słów o duchowości niereligijnej. W: Pasek, Z., Skowronek, K., Skow ronek, K. i Tyrała, R. red. Pozareligijne wymiary duchowości. Kraków: Wy­dawnictwo LIBRON – Filip Lohner, ss. 7–16.
• Sobecki, M. 2014. Komunikacja międzykulturowa w wymiarze religijnym jako wyzwanie edukacyjne. W: Nikitorowicz, J., Muszyńska, J. i Boćwiń­ska-Kiluk, B. red. Od wielokulturowości miejsca do międzykulturowości relacji społecznych. Współczesne strategie kreowania przestrzeni życia jed­nostki. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”, ss. 107–118.
• Socha, P. 2014. Przemiana duchowa jako kluczowe pojęcie psychologii roz­woju człowieka. Psychologia Rozwojowa. 3 (19), ss. 9–22.
• Sowiński, A. J. 2013. Szkice do teorii wychowania kreatywnego. Kraków: Ofi­cyna Wydawnicza „Impuls”.
• Stachewicz, K. 2013. O filozofii chrześcijańskiej. Kilka uwag z perspektywy historycznej i futurologicznej. Logos i Ethos. 2 (35), ss. 219–234.
• Stróżewski, W. 2013. Ponadkulturowe wymiary dobra, prawdy i piękna. W: Stróżewski, W. Logos, wartość, miłość. Kraków: Znak, ss. 361–388.
• [Swieżawski, S. 1992] Odrodzenie religijne – między teokracją a new age. Z profesorem Stefanem Swieżawskim rozmawiają Karol Tarnowski i Ste­fan Wilkanowicz. 10 (449), ss. 63–72.
• Szahaj, A. 1993. Richarda Rorty’ego humanizm bez metafizyki i jego etycz­no-polityczne implikacje. 26, ss. 109–124.
• Szczepański, J. 1988. O indywidualności. Warszawa: Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych.
• Szczurek-Boruta, A. 2007. Edukacja i odkrywanie tożsamości w warunkach wielokulturowości. Szkice pedagogiczne. Katowice – Cieszyn – Kraków: Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji Uniwersytetu Śląskiego, Oficyna Wy­dawnicza „Impuls”.
• Szczurek-Boruta, A. 2012, Indywidualizm warunkiem uczestnictwa we wspólnocie – perspektywa edukacji międzykulturowej. Studia z Teorii Wychowania. 2–3 (5), ss. 19–30.
• Szubka, T. 2012. Neopragmatyzm. Toruń: UMK.
• Szulakiewicz, M. 2012. O człowieku w czasach trudnych. Toruń: UMK.
• Szutta, N. 2010. Normatywność pojęcia przyjaźni i jego miejsce we współ­czesnych teoriach etycznych. Roczniki Filozoficzne. 2 (LVIII), ss. 125–151.
• Śliwerski, B. 2017. Wprowadzenie. W: Śliwerski, B. i Walancik, M. red. Wybór tekstów Profesora Bogdana Nawroczyńskiego. Kraków: Oficyna Wydawni­cza „Impuls”, ss. 7–15.
• Śliwerski, B. 2010. Myśleć jako pedagog. Sopot: GWP.
• Śliz, A. i Szczepański, M. S. 2015. Wielokulturowość współczesna: terminy, idee, teorie i aktorzy. Górnośląskie Studia Socjologiczne. Seria Nowa. 6, ss. 13–27.
• Śliz, A., 2017. Wielokulturowość: stygmat współczesnego świata? Próba ana­lizy socjologicznej. Opole: UO.
• Tatarkiewicz, W. 1978. Pojęcie wartości, czyli co historyk filozofii ma do za­komunikowania historykowi sztuki. W: Tatarkiewicz, W. Paraerga. War­szawa: PWN, ss. 60–73.
• Tischner, J. 1981. Etyka solidarności. Kraków: Znak.
• Tischner, J. 1982. Etyka wartości i nadziei. W: Hildebrand, D., Kłoczowski, J. A. i Tischner, J. Wobec wartości. Poznań: W Drodze, ss. 51–148.
• Tischner, J. 2011. Nadzieja czeka na słowo. Rekolekcje 1966–1996. Kraków: Znak.
• Trzcińska, I. 2013. O duchowości inaczej. Coaching w perspektywie przemian kultury współczesnej. Kraków: UJ.
• Walczak, A., Wróbel, A. i Wasilewski, M. red. 2016. Poglądy pedagogiczne Bogdana Nawroczyńskiego i ich współczesne implikacje. Łódź: UŁ.
• Wielecki, K. 2014. Między różnorodnością kulturową i rozpadem tożsamości. Uniwersyteckie Czasopismo Socjologiczne. 9, ss. 41–52.
• Wielecki, K. 2016. Kryzys cywilizacyjny i sztuka serfowania. W: Zagórski, Z. i Kamykowski, S. red. (Nie)ład a (od)budowa cywilizacji. Wrocław: UW, ss. 45–58.
• Wierzbicki, A. M. 2018. Jarmark Jagielloński. W: Wierzbicki, A. M. Ulica Bernardyńska. Lublin: Fundacja Chrońmy Dziedzictwo, s. 12.
• Wiśniewski, R. [Rafał] 2016. Transgresja kompetencji międzykulturowych. Studium młodzieży akademickiej. Warszawa: UKSW.
• Wiśniewski, R. [Ryszard] 2005. W stronę pojęcia wartości absolutnej. W: Ty­burski, W. i Wiśniewski, R. red. Rozprawy filozoficzne. Księga pamiątkowa w darze Profesorowi Józefowi Pawlakowi. Toruń: UMK, ss. 169–178.
• Wiśniewski, R. 2005a. O trudnościach wpływania etyki na moralność, czyli o różnych wymiarach i granicach absolutyzacji i deabsolutyzacji etyki. W: Zamiara, K. red. Etyczne aspekty badań społecznych. Człowiek i Społeczeń­stwo. T. XXIV. Poznań: UAM, ss. 29–42.
• Wiśniewski, R. 2016. Wartość absolutna a problemy moralnej praxis. W: Ja­neczek, S. i Starościc, S. red. Część II. Filozoficzna etyka życia speł­nionego. Seria wydawnicza: Dydaktyka Filozofii. Lublin: KUL, ss. 597–612.
• Witkowski, L. 2007. Między pedagogiką, filozofią i kulturą. Studia, eseje, szki­ce. T. III. Warszawa: IBE.
• Woźniakowski, J. 1988. Czy kultura jest do zbawienia koniecznie potrzebna? Kraków: Znak.
• Znaniecki, F. 2001. Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości. Warszawa: PWN.