TABLE OF CONTENTS

SPIS TREŚCI

WPROWADZENIE

INTRODUCTION

Doświadczenia edukacji wielokulturowej świadczą o niejednoznacznych skutkach tej edukacji. Z jednej strony umożliwia ona trwanie kultur i podtrzymywanie tożsamości różnych grup mniejszościowych (mniejszości narodowych, etnicznych, kulturowych). Z drugiej strony m.in. często utrudnia integrację społeczną, przyczynia się do stygmatyzacji czy autostygmatyzacji. Dlatego zdecydowanie lepszym rozwiązaniem wydaje się edukacja międzykulturowa – dająca szanse chronienia i rozwoju poszczególnych kultur, a jednocześnie sprzyjająca wzajemnemu poznaniu i zbliżeniu różnych grup (społeczności) i ich kultur. Przekonują o tym już stosunkowo liczne doświadczenia edukacji międzykulturowej w Polsce i niektórych państwach ościennych.Idee i praktyki edukacji międzykulturowej są jednak wciąż słabo znane i rozumiane zarówno w naszym społeczeństwie, jak i w wielu innych społeczeństwach – szczególnie tych, które targane są konfliktami i nierzadko mają problemy z uznawaniem i respektowaniem odmienności narodowej, etnicznej, kulturowej, wyznaniowej czy nawet rasowej. Skłania to do starań o rozpowszechnienie założeń i dobrych przykładów edukacji międzykulturowej, o określenie swoistych strategii przekazu – uwzględniających uwarunkowania losów ludzi żyjących w różnych regionach świata. Misją edukacji jest m.in. sprzyjanie pokojowemu i szczęśliwemu życiu w wielokulturowym świecie.

Jednym z wyzwań dla edukacji międzykulturowej jest odkrywanie i określanie własnej tożsamości kulturowej (narodowej, religijnej) przez pojedyncze osoby i przez społeczności, które – z jakichś powodów – były pozbawione rzetelnej wiedzy i świadomości o dziedziczonej przez nie tożsamości. Jednostki lub grupy, które nie były kształtowane w ich „rdzennej tożsamości”, a bywa, iż formowano je wbrew tej tożsamości, gdy dochodzą do odkrycia „rdzennej tożsamości”, zaczynają funkcjonować w inny sposób. Ukierunkowują swą aktywność na wartości związane z odkrywaną tożsamością. Dokonują przewartościowania efektów kształcenia, któremu podlegali. Podejmują się przebudowania zasobów „osobistej wiedzy”, dostosowują je do wymagań nowej tożsamości. Konfrontowana jest tożsamość dana (wpojona) przez „bieg życia” z tożsamością zadaną do odkrycia, także do odkrycia jej ukrytych pokładów we własnym doświadczeniu egzystencjalnym, którego sens odczytuje się „na nowo” w kontekście treści właściwych przyswajanej tożsamości. Dla analiz z zakresu edukacji międzykulturowej interesujące poznawczo wydają się sytuacje, gdy swą tożsamość – uprzednio im nieznaną – odkrywają osoby dojrzałe i mające wyrobioną pozycję społeczną, do tego profesjonalnie uprawiające refleksję intelektualną, która splata się z odkrywaniem własnej tożsamości. W Polsce do takich znanych osób, które dowiedziały się o swym żydowskim pochodzeniu i stanęły przed wyzwaniem rozpoznania na nowo swej tożsamości, należą Jan Woleński (urodzony w 1940 roku, o żydowskich korzeniach dowiedział się około 1980 roku, będąc już cieszącym się uznaniem filozofem analitycznym, osadzonym w tradycji filozoficzno-logicznej Szkoły Lwowsko-Warszawskiej) i Romuald Jakub Weksler-Waszkinel (urodzony w 1943 roku w getcie w Starych Święcianach koło Wilna, jako syn Jakuba i Batii Wekslerów, przyjęty i uratowany przez polskie małżeństwo Piotra i Emilię Waszkinelów, dowiedział się o swoim pochodzeniu w wieku 35 lat, w 1978 roku, jako ksiądz rzymskokatolicki, naukowo zajmujący się filozofią francuską). W podjętych tu analizach z zakresu edukacji międzykulturowej za punkt odniesienia proponuję przyjąć dociekania Woleńskiego skupione EDUKACJA MIĘDZYKULTUROWA 2014, nr 3 ISSN 2299-4106wokół „kwestii żydowskich”, które w dużej części dotyczą odkrywania i określania przez niego własnej tożsamości kulturowej. Z jednej strony jest to mierzenie się z przeszłością, zwłaszcza z cieniem Holokaustu, jak również z odkrywaniem kulturowego dziedzictwa polskich Żydów, a także rozliczenie się z taką edukacją, w której obecność Żydów w polskich dziejach była marginalizowana, z drugiej strony jest to poszukiwanie takich rozwiązań, również edukacyjnych, które przyczynią się do budowania lepszej przyszłości. Woleński formułuje ideę „podwójnego inkluzywizmu”, a także – mając na uwadze też cel edukacyjny – inicjuje i podejmuje dyskusje służące pogłębionemu rozeznaniu stanu relacji polsko-żydowskich i ich dalszych perspektyw (w Centrum Kultury Żydowskiej w latach 2001–2003 prowadził autorską serię spotkań z zaproszonymi gośćmi „Polacy i Żydzi – od nowa?”). Rozwijając ideę podwójnego inkluzywizmu, Woleński wyraża przekonanie, iż „kwestie żydowskie pozostaną nierozwiązane, o ile Żydzi będą traktowani przez innych jako wyjątkowi (na ogół w złym sensie) oraz tak będą traktowali samych siebie (na ogół w dobrym świetle). Żydowski ekskluzywizm wewnętrzny (swoisty mesjanizm) [...] i stosowany wobec nich ekskluzywizm zewnętrzny ([...] antysemityzm) są dwiema stronami tego samego medalu. Winny być zastąpione przez inkluzywizm wewnętrzny i inkluzywizm zewnętrzny, tj. akceptację innych przez Żydów i akceptację Żydów przez innych”1. Urzeczywistnianie tak rozumianej wzajemnej akceptacji (podwójnego inkluzywizmu) wymaga odpowiedniej edukacji międzykulturowej.

Artykuł poświęcony jest zabytkom historycznym kultury prawosławnej rejonu Kobryńskiego w obwodzie brzeskim na Białorusi – państwie wielowiekowej i bogatej kultury, w którym istnieją specyficzne tradycje budownictwa sakralnego. W tekście ukazane zostały osobliwości drewnianej architektury sakralnej w mieście Kobryń i na terenach rejonu Kobryńskiego. Szczegółowo została opisana drewniana cerkiew Świętych Piotra i Pawła. Tekst zawiera również wskazanie roli i miejsca murowanych cerkwi w przestrzeni kulturowej miasta Kobryń i rejonu Kobryńskiego. Autor artykułu wnioskuje, że na początku XXI wieku drewniane i murowane cerkwie miasta Kobryń i rejonu Kobryńskiego stały się symbolem i dumą kultury białoruskiej. Współcześnie – w warunkach współistnienia państwa białoruskiego i Cerkwi Prawosławnej, a także rozwoju agro- i ekoturystyki – drewniane i murowane cerkwie stają się nieodłączną częścią przestrzeni kulturowej i wyznacznikiem samoidentyfikacji ludności białoruskiej.

Aktualnie wieloetniczną Ukrainę zamieszkuje ponad 110 narodowości w różnym stopniu zasymilowanych i przeważnie zrusyfikowanych, szczególnie na terenach południowo-wschodnich. Na terenach byłego ZSRR problem samoidentyfikacji Homo Post Sovieticus ściśle wiąże się z kwestią wielokulturowości i świadomego wyboru etnicznej przynależności. Pomimo nielicznych aktów prawnych Ukrainy, gwarantujących „wszystkim mniejszościom narodowym prawa autonomii narodowo-kulturalnej”, procesy rozwoju i odradzania tożsamości grup etnicznych są hamowane specyfiką zbiorowej świadomości Homo Post Sovieticus, która w dużym stopniu wyznacza społeczno-kulturowy system tego kraju na rozdrożu.

Artykuł przygotowany w ramach projektu VEGA 1/0170/11 obejmuje trzy części. Pierwsza z nich dotyczy podstawowych definicji terminologicznych, druga – jest obszarem analizy badanego środowiska – mniejszości romskiej w kontekście tzw. teorii ugruntowanej; natomiast końcowa część, będąca podsumowaniem – prezentuje wyniki badań i zalecenia do praktyki edukacyjnej w zakresie pracy socjalnej. Celem artykułu jest również zaprezentowanie alternatywnej drogi specjalistom zajmującym się daną dziedziną, polegającej na specyficznym zdefiniowaniu pojęć i innych, dotychczas niezbyt często stosowanych, podejść metodologicznych. Opracowanie jest także przeznaczone dla studentów kierunków pomocowych (przede wszystkim usługi socjalne i doradztwo, ewentualnie praca socjalna), przy czym może służyć jako uzupełniający materiał edukacyjny w ramach pracy socjalnej w terenie, pracy w środowiskach mniejszościowych lub jako pokaz stosowania metody jakościowej w badaniach.

Rosnące w ostatnich latach znaczenie edukacji międzykulturowej powoduje, że rozwiązania w tym obszarze wypracowane w różnych krajach mogą okazać się inspirujące i godne rozpowszechnienia także w Polsce. Niniejszy tekst opiera się na jakościowej i ilościowej analizie treści wybranych podręczników używanych w Szwecji pod kątem zawartości w nich treści o potencjale międzykulturowym. Punktem wyjścia dla przedstawionych w tekście rozważań są uwagi dotyczące cech edukacji międzykulturowej, roli podręczników w kształtowaniu postaw międzykulturowych i problemów związanych z transmisją treści międzykulturowych w polskich podręcznikach. W głównej części tekstu wyodrębniłam dwie kategorie, w oparciu o które analizowałam zgromadzony materiał (udział podręczników we wspomaganiu rozwoju indywidualnego uczniów oraz udział podręczników w rozpoznawaniu, akceptacji i pozytywnym wartościowaniu różnorodności kulturowej). Każdej z tych kategorii przyporządkowałam następnie szczegółowe pytania badawcze. Artykuł kończy się wnioskami dotyczącymi możliwości zastosowania szwedzkiego podejścia w przekazywaniu treści międzykulturowych w materiałach dydaktycznych stosowanych w polskich szkołach.

Autorka podkreśla wychowawczą rolę środowiska lokalnego w socjalizacji i kulturalizacji młodego pokolenia. Zakłada, że udział w różnorodnych lokalnych działaniach buduje świadomość przynależności do określonej grupy, określonego terytorium. Prezentuje wyniki szerszych badań studentów pedagogiki, przyszłych nauczycieli dotyczących poczucia wspólnotowości. Koncentruje się na: identyfikacji lokalnej, stosunku do wartości kulturowych, miejsca oraz aktywności społecznej. W konkluzji stwierdza, że praca edukacyjna, wychowawcza nauczyciela jest zadaniem związanym z misją zorientowaną aksjologicznie, czyli na kształtowanie wartości i postaw, której odniesieniem powinny być wartości kulturowe miejsca – kultura lokalna, ale również misją zorientowaną na kształtowanie nowych wzorów zaangażowania społecznego, obywatelskiego.

Artykuł przedstawia tematykę związaną z realizacją projektu badawczego podejmującego zagadnienie podmiotowości i tolerancji wśród młodzieży na pograniczu kultur. Młodość jest czasem określania swojej tożsamości, która jest trudna do określenia w okresie zmian globalnych i lokalnych. Przedstawiono wartości preferowane przez młodzież wiejską regionu oraz ich wizję świata i próby określenia własnego miejsca w społeczeństwie. Badania były wspólnym projektem polsko-czeskim, w którym badano młodzież i lokalnych liderów wiejskich.

Młodzi ludzie żyjący w środowiskach zróżnicowanych kulturowo stają przed różnymi decyzjami. Jedną z nich jest wybór partnera życiowego. Autor podejmie próbę poznania kryteriów, jakimi kieruje się młodzież podczas dokonywania tego wyboru, oraz jej opinii na temat małżeństw mieszanych narodowościowo. Scharakteryzowane zostały bariery społeczne, kulturowe i religijne postrzegane przez młode pokolenie Czechów i Polaków z Zaolzia w Republice Czeskiej.

Autorki prezentują praktyczne wykorzystanie edukacji międzykulturowej na przykładzie projektu „Bibliodrama i metody twórcze” realizowanego przez Bielskie Stowarzyszenie Artystyczne „Teatr Grodzki”. Poruszają zagadnienia związane z innością i odmiennością odnoszące się głównie do zróżnicowania religijnego. Przedstawiają założenie, cele i przebieg warsztatów bibliodramatycznych. Zwracają szczególną uwagę na oddziaływanie bibliodramy na uczestników warsztatów.

Praca bada kwestię tożsamości narodowej na wybranych przykładach współczesnej poezji Zaolzia, regionu leżącego na polsko-czeskim pograniczu. Przynależność narodowa, będąca trudnym tematem dla mieszkańców ziemi podzielonej politycznie, rozpatrywana jest na płaszczyźnie przestrzennej oraz kulturowej. Głównymi toposami związanymi z problemem identyfikacji narodowej zaolziańskich poetów, wokół których umieszczane są wybrane utwory pisane po polsku oraz w gwarze cieszyńskiej, są granica, miasto, dom oraz język, religia i historia. W najnowszej poezji Zaolzia język przestaje być wyznacznikiem tożsamości narodowej autora. Zanika sztuczny podział na polskie i czeskie dziedzictwo kulturowe w imię wielojęzyczności i wielokulturowości. Niniejsza praca nakreśla obraz zróżnicowanego kulturowo pogranicza, które współcześnie odchodzi od wytyczania definitywnych granic w imię „dialogu kultur” i tożsamości bazującej na zaolziańskim genius loci.