TABLE OF CONTENTS

SPIS TREŚCI

W roku 2012 ukazał się pierwszy tom czasopisma „Edukacja Międzykulturowa”. Został w nim opublikowany tekst, który był próbą „bilansu otwarcia” zagadnień wielokulturowości oraz edukacji wielo- i międzykulturowej – według spostrzeganego wówczas stanu. Obraz tych zagadnień przedstawiał się jako optymistyczny. Coraz szersza stawała się wiedza o zjawiskach wielokulturowości, w Polsce i w innych państwach dominowały nastroje prointegracyjne, dostrzegano korzyści płynące z integracji europejskiej, kształtowała się świadomość słabości edukacji wielokulturowej i znajomość nowej propozycji – edukacji międzykulturowej. Pomyślny był rozwój pedagogiki międzykulturowej – jako (sub)dyscypliny naukowej, rozwój kadrowy i instytucjonalny. Edukacja międzykulturowa – jako obszar praktyki społecznej – miała liczne udane realizacje w oświacie. Lata następne przyniosły znaczne zmiany nastawienia społecznego wobec wielokulturowości. Spowodowane to zostało m.in. nasileniem się zjawiska terroryzmu, niekontrolowaną falą uchodźców i imigrantów, którzy napłynęli do Europy, a także poczuciem zagrożenia związanym z konfliktem zbrojnym na Ukrainie. Niekorzystne zmiany postaw wobec Innych, Obcych, ujawniły się w zachowaniach polityków, niektórych radykalnych grup, a także w przekazach różnych mediów masowej komunikacji. Wszystko to składa się na odmienne niż kilka lat temu uwarunkowania edukacji międzykulturowej i pedagogiki międzykulturowej. O niektórych obserwowanych skutkach mowa jest w artykule. Sformułowane zostały także pytania o kondycję edukacji i pedagogiki międzykulturowej w dzisiejszych warunkach. W kolejnym fragmencie zaakcentowany jest fakt, że pedagogika międzykulturowa przeżywa czas próby i powinności – mimo wszystko – podjęcia edukacyjnych wyzwań.

Troska o kulturę intelektualną wydaje się stanowić jeden z elementarnych wymiarów rzetelnego rozwijania teorii i praktyki edukacji międzykulturowej. Troska o doskonalenie kultury intelektualnej – tak w wymiarze indywidualnym, nabywania i rozwijania sprawności poznawczych, jak i w wymiarze społecznym, zwłaszcza w zakresie pracy naukowej – dotyczy w szczególności rozwijania kultury logicznej i pogłębiania refleksji metodologicznej, podnoszącej wątpliwości i pozwalającej na krytyczne rozpoznanie problematyki badań. W tym ujęciu kultury intelektualnej, które w wykładzie „O kulturze logicznej” przedstawił Tadeusz Czeżowski, kultura intelektualna jest sprzęgnięta z teorią i praktyką edukacji międzykulturowej, gdyż „wznosi ludzi ponad dzielące ich przeciwieństwa i łączy ich węzłami ogólnoludzkiej solidarności”, a tym samym pozwala osiągać także te cele, które stawiane są przed edukacją międzykulturową. Kształtowanie kultury intelektualnej, jako czynienie człowieka „wrażliwym na prawdę i fałsz, na poprawność myślenia i błędy logiczne”, odnosi wprost do dyskutowanej na gruncie edukacji międzykulturowej kwestii radykalizującego się i wypierającego inne stanowiska relatywizmu, który podaje w wątpliwość wartość prawdy i trafność odwołujących się do niej kryteriów poprawności myślenia. Mogą się wszakże nasuwać pytania: Czy takie rozumienie kultury intelektualnej (przy założeniu jej uniwersalności), które proponuje Czeżowski, nie jest formą (ukrytego) imperializmu kulturowego w sferze wartościowania wiedzy i edukacji oraz nie stanowi narzucania innym określonego zestawu wartości jako wartości niejako samo przez się oczywistych i obowiązujących? Czy można bowiem zasadnie i przekonująco wykazać, iż występują wspólne elementy kultury intelektualnej w różnych, także zdecydowanie odmiennych, formacjach kulturowych, elementy pełniące równie istotną rolę w obcych sobie tradycjach edukacyjnych, czy też zaprezentowane rozumienie kultury intelektualnej – jako moralnie zobowiązującej kultury logicznej – jest tylko przejawem jednej z wielu lokalnych formacji kulturowych, choć przedstawiającej się tak, jakby była ona – wraz z prawidłami logiki – czymś powszechnie ważnym i samo przez się zrozumiałym, a nawet czymś wpisanym w ludzką naturę lub ludzki umysł? Te (i podobne im) pytania nasuwają się EDUKACJA MIĘDZYKULTUROWA 2017, nr 2 (7) ISSN 2299-4106DOI: 10.15804/em.2017.02.02tutaj, gdyż jedną z właściwości edukacji międzykulturowej jest, iż wychodzi ona na pogranicza, na których stykają się z sobą odmienności, i problematyzuje – postrzega wraz z innymi porównawczymi naukami o kulturze jako problematyczne – to, co w innych obszarach badań pedagogicznych uchodzi bądź uchodziło za wręcz nienaruszalną oczywistość danej kultury, której jako swoistego pewnika nie poddaje się pod dyskusję.

Autor identyfikuje teoretyczne i społeczne konteksty koncepcji wielokulturowości oraz współczesnej jej krytyki. Problemy z zastosowaniem wielokulturowości wiążą się aktualnie zarówno z potocznymi uproszczeniami jej rozumienia, jak i istotnymi zmianami współczesnych społeczeństw i sposobami interpretacji tych zmian. Niezależnie od tych przemian – wielokulturowość w Polsce pozostaje znaczącym elementem dyskursów publicznych. Celem artykułu jest wskazanie nowych koncepcji wielokulturowości, które uwzględniają wskazane zmiany paradygmatyczne i społeczne. Są to: koncepcja wielokulturowości – jako metaramy kultury różnicy ujawniającej się w spektaklach kulturowych oraz koncepcja wielokulturowości – jako faktu kulturowego negocjowanego w dyskursach potocznych.

Przy użyciu nowych danych, w kontekście aktualnych tendencji, poddano analizie zjawisko umiędzynarodowienia szkolnictwa wyższego na Ukrainie pod kątem mobilności studentów i współpracy międzynarodowej, wskazując przede wszystkim na jego asymetrię. Polska, Niemcy i Rosja są priorytetowymi krajami dla ukraińskich studentów podejmujących studia wyższe za granicą (70% ukraińskich studentów uczy się w tych krajach). Polska stała się kluczową destynacją niedawno, a liczba studentów z Ukrainy gwałtownie wzrasta (ponad 33%). Największe grupy studentów zagranicznych na Ukrainie pochodzą z Azerbejdżanu, Turkmenistanu, Indii, Nigerii i Maroka (52%), podczas gdy jest tylko 8,1% studentów z krajów OECD, 2,9% z UE, 0,9% z G7 i prawie 14% z państw sąsiadujących. Gruzja zastąpiła Rosję wśród 10 głównych państw dostarczających studentów na Ukrainę. Całkowite poziomy eksportu i importu w szkolnictwie wyższym mierzone mobilnością studentów na Ukrainie są mniejsze w obu przypadkach niż 4/5%. Można również zauważyć zasadniczą dysproporcję w regionalizacji umiędzynarodowienia edukacji wyższej poprzez przypływ studentów na korzyść wschodnich i południowych części Ukrainy. Ogólny kontekst nauki języków obcych studentów międzynarodowych zmienił się ostatnio z dominacji rosyjskiego (57%) na dominację języka ukraińskiego (49%). Potwierdza się także wzrastająca tendencja do rozszerzania współpracy, w kontekście Europejskich Obszarów Szkolnictwa Wyższego i Badań, UE i państw partnerskich w obrębie programów Erasmus+ oraz Horizon 2020. Ostatnia modernizacja legislacyjna dotycząca szkolnictwa wyższego wzmacnia jego internacjonalizację na Ukrainie.

Autor wskazuje, że w Turcji asymilacyjną, ultranacjonalistyczną politykę edukacyjną wobec mniejszości religijnych i etnicznych determinuje szereg czynników, m.in.: restrykcyjne interpretowanie przez Turcję postanowień Traktatu z Lozanny z 1923 roku, tj. uznanie wyłącznie za mniejszości religijne wspólnot należących do Kościoła obrządku greckiego i ormiańskiego oraz Żydów, z wyłączeniem jakichkolwiek muzułmańskich mniejszości religijnych; specyficznie rozumiana zasada laickości państwa, nakładająca na szkoły obowiązek prowadzenia lekcji „kultury religijnej i etyki”, które w praktyce sprowadzają się do nauki islamu obrządku sunnickiego i budzą protest alawitów; konstytucyjna zasada, zgodnie z którą w placówkach kształcenia i nauczania obywatele tureccy mogą być nauczani jedynie języka tureckiego jako języka ojczystego, skutkiem czego tylko tzw. mniejszości uznane w Traktacie z Lozanny mają prawo zakładania szkół prywatnych z ojczystym językiem nauczania, podczas gdy mniejszości językowe muzułmańskie mają tylko prawo organizowania w weekendy i w czasie wakacji lekcji „różnych języków i dialektów używanych przez obywateli tureckich w życiu rodzinnym”. Tak więc, np. Kurdowie stanowiący około 15% ludności Turcji nie mają możliwości kultywowania swojego języka. Autor wymienia przykłady pozytywnych zmian władz tureckich w stosunku do mniejszości językowych i religijnych, upatrując ich źródeł w dążeniu Turcji do członkostwa w Unii Europejskiej oraz w tendencji Turcji do doceniania wieloetniczności i wielokulturowości imperium osmańskiego.

Artykuł przedstawia działalność edukacyjną czeskich aktywistów z ekologicznego ruchu Brontosaurus, którzy od kilkunastu lat budują szkołę w jednej z wiosek w Ladakhu w północnych Indiach. Sami w niej też nauczają – przeważnie miejscowych nauczycieli. Prywatna szkoła pod patronatem czeskiej organizacji wyraźnie poprawiła ofertę edukacyjną wioski Mulbekh i jej okolic. I choć jest dostępna tylko dla części miejscowych dzieci, kształci, używając coraz bardziej nowoczesnych i skutecznych metod edukacyjnych. Czescy wolontariusze zdają sobie sprawę z możliwych zagrożeń wynikających z dystansu kulturowego i dlatego starają się działać zgodnie z precyzyjnie określonymi zasadami, które minimalizują te niebezpieczeństwa.

Wielokulturowość staje się powszechną sytuacją i doświadczeniem współczesnego człowieka, a w sytuacjach tych decydującym czynnikiem staje się sposób traktowania Innego. Uważa się, że zadaniem edukacji międzykulturowej jest przygotowanie do równoczesnego zachowania podmiotowości siebie i Innego, a także, poprzez wnikanie w istotę innych kultur, modelowanie kultury własnej grupy społecznej. Szkole przypisuje się ważną rolę w kształtowaniu wizji Innego, a zadanie to najtrudniejsze jest z bliskim Innym. W artykule wskazana jest pewna egzemplifikacja edukacji międzykulturowej realizowanej w liceum dla mniejszości węgierskiej na Słowacji. Na tle nakreślonej działalności tego liceum, ujętej porównawczo z sąsiednim liceum dla większości słowackiej, wskazana jest podjęta przez szkołę węgierską nietypowa współpraca, w innych szkołach w środowiskach z mniejszością niespotykana. Współpraca polega na wspólnych lekcjach i projektach uczniów szkoły dla mniejszości węgierskiej z uczniami ze szkoły dla większości w ramach wzajemnej wymiany uczniów. Ideę i pomysł tego projektu przedstawiony jest w wywiadzie z dyrektorką szkoły.

W artykule zaprezentowano wyniki dwóch projektów z udziałem dorosłych Romów z Bułgarii i Szwecji. Romowie posiadali umiejętność czytania i pisania w ich języku ojczystym – romskim, a w procesie alfabetyzacji użyto podejścia ekologicznego. Proces ten zakłada, że tło kulturowe i kulturowe środowiska uczących się powinny zostać użyte jako główne narzędzie w procesie alfabetyzacji. Rezultatem obu projektów było nie tylko osiągnięcie przez biorących w nich udział Romów umiejętności piśmienniczych w języku romskim, ale także zdobycie wiedzy na temat ich historii i kwestii tożsamościowych.

Autorka prezentuje europejski projekt partnetski Alfabetyzacja do potęgi trzeciej – w centrum uwagi rodziny romskie (LIT3). Program wdrożono pilotażowo w trzech krajach: Czarnogórze, Rumunii i Słowacji, w okresie od grudnia 2013 roku do listopada 2015 roku. Projekt wspomaga rozwój umiejętności czytelniczych i dotyczących instrukcji zdrowotnych trzech pokoleń: dzieci ze szkół podstawowych (wiek 6–11 lat), ich rodziców/opiekunów oraz ich dziadków. Celem projektu LIT3 było podniesienie poziomu edukacji ogólnej dzieci romskich. Organizacja pozarządowa Orawskie Stowarzyszenie Demokratycznej Edukacji jest głównym koordynatorem i wdrażającym projekt na Słowacji. W artykule zaprezentowano doświadczenia zespołu projektowego, zdobyte przy zaangażowaniu wszystkich biorących udział w projekcie LIT3 w mieście Dolný Kubín (Słowacja).

Artykuł poświęcony jest realizowanym formom wsparcia instytucjonalnego uczniów pochodzenia romskiego w polskim systemie oświaty. Romowie są grupą zagrożoną wykluczeniem społecznym, dlatego bardzo istotne jest systemowe wsparcie rodzin, a szczególnie uczniów w środowisku. Aktualnie proponowane formy pomocy koncentrują się na realizowaniu zadań edukacyjnych, mających na celu podtrzymywanie tożsamości etnicznej i językowej oraz integracji uczniów pochodzenia romskiego ze społeczeństwem. Jednak warto zastanowić się, w jakim stopniu wsparcie instytucjonalne ma znaczenie dla podtrzymywania tożsamości etnicznej uczniów pochodzenia romskiego i czy nie skutkuje zjawiskiem zatracania przez dzieci tradycji lub odizolowania się od własnej grupy, co w konsekwencji doprowadzić może do zanikania obyczajów i kultury romskiej.

Ze źródeł publicystycznych i naukowych wiadomo, że Romowie są grupą, która nieumiejętnie zarządza budżetem rodzinnym (Paszko, 2010). Wzorce działań ekonomicznych dziadków i rodziców są w naturalny sposób „dziedziczone” przez pokolenie dzieci i młodzieży, co – z jednej strony – czyni je nieprzystosowanym do funkcjonowania we współczesnym, zmerkantylizowanym świecie (Górnik- -Durose, 2007)1, a z drugiej – przyczynia się do utrwalenia negatywnych stereotypów na temat całej romskiej społeczności, pogłębiając istniejącą już alienację. Tradycyjne „kombinowanie”, żebractwo, pozyskiwanie świadczeń z opieki społecznej, drobne kradzieże, handel w „szarej strefie” są zachowaniami, które wzbudzają wrogość, lęk i pogardę u innych osób. Utrudniają też Romom codzienne funkcjonowanie. Właściwe zrozumienie przez dzieci romskie zjawisk gospodarczych, a także zdobycie umiejętności podejmowania działań o charakterze ekonomicznym i konsumenckim stanowi podstawę kształtowania się ich opinii, postaw i zachowań, które pozwolą im w dorosłym życiu unikać błędnych decyzji i ich negatywnych skutków (np. nielegalnego pozyskiwania środków pieniężnych i dóbr, nadmiernego zadłużania się, nieracjonalnego dysponowania budżetem domowym). W artykule zaprezentowano wybrane wyniki badań jakościowych2. Ich głównym celem było uzupełnienie luk w wiedzy dotyczącej funkcjonowania ekonomicznego, edukacji ekonomicznej i konsumenckiej, jaka świadomie i/lub zwyczajowo dokonuje się w rodzinach romskich. Dane pochodzą z 17 wywiadów pogłębionych z udziałem przedstawicieli grupy Polska Roma. Wywiady zrealizowano w trzech miastach o dużej, średniej i małej wielkości. Próba została zróżnicowana ze względu na poziom zamożności (ubodzy vs. zamożni), płeć oraz wiek badanych (badano przedstawicieli dwóch różnych generacji).

Inteligencja emocjonalna, jako jedna z ważniejszych kompetencji międzykulturowych, ma istotne znaczenie w kwestii tworzenia dobrych relacji ze swoim otoczeniem i poczuciem spełnienia się w życiu. Wpływając na umiejętność realizacji wyznaczonych sobie celów, jest szczególnie ważnym czynnikiem decydującym o sukcesie zawodowym. Celem badań była próba ukazania związków między jedną z węzłowych kompetencji międzykulturowych, jaką jest „inteligencja emocjonalna” Polaków w Anglii, a ich sukcesem zawodowym. Badania przeprowadzono metodą sondażu diagnostycznego z techniką ankietową. Analizie poddano 114 poprawnie wypełnionych kwestionariuszy, tylko tych osób, które jednoznacznie zadeklarowały osiągnięcie sukcesu zawodowego lub też nie. Badania wykazały, że we wszystkich szczegółowych kompetencjach składających się na węzłową kompetencję – „inteligencję emocjonalną” takich jak: elastyczność interpersonalna, empatia, radzenie sobie z uczuciami oraz adaptacja i elastyczność zachowań, wyniki na poziomie istotnie wyższym uzyskały osoby badane, które charakteryzowały się poczuciem osiągnięcia sukcesu zawodowego. Zatem można przyjąć, że wysoki poziom przyswojenia powyższych szczegółowych kompetencji stanowi swoistą determinantę sukcesu zawodowego na obczyźnie.

Celem badań, które zostały przeprowadzone w ramach projektu (Nie)łatwe powroty do domu. Badanie funkcjonowania dzieci i młodzieży powracających z emigracji, było zdiagnozowanie sytuacji dzieci i młodzieży powracających do Polski i opisanie jej z różnych perspektyw: dziecka, rodzica, nauczyciela/ki, a także osób pracujących w poradniach psychologiczno-pedagogicznych. W badaniach wzięło udział 34 dzieci, 27 rodziców oraz 26 nauczycieli. Z respondentami i respondentkami przeprowadzono częściowo pogłębione wywiady, a z pracownikami Poradni Psychologiczno-Pedagogicznych wywiady focusowe oraz badanie ankietowe.Wyniki badań wskazują na występowanie dyskryminacji w stosunku do dzieci powracających w polskich szkołach. Przybiera ona różne formy: od nieuwzględniania przez szkołę ich specjalnych potrzeb edukacyjnych, przez etykietowanie, po przemoc słowną albo fizyczną ze strony rówieśników. Badania pokazują również, że często kadra szkolna nie tylko nie reaguje adekwatnie na przemoc stosowaną względem tej grupy dzieci, ale sama dopuszcza sie takiej przemocy w sposób nieświadomy. Sytuacja ta może wynikać zarówno z braku przygotowania nauczycieli do pracy z dzieckiem z doświadczeniem migracyjnym w ramach studiów, a także z braku dostępu do szkoleń na temat edukacji antydyskryminacyjnej.

Artykuł zawiera teoretyczną analizę procesu socjalizacji, zanurzonego w przekonaniach religijnych, wprowadzającą do przedstawienia wyników badań empirycznych, pochodzących z niewielkiego, pilotażowego studium przypadku studentów Akademii Pedagogiki Specjalnej im. M. Grzegorzewskiej w Warszawie. W badaniu uczestniczyło ponad 250 studentów w grupach 20–30-osobowych na Wydziale Nauk Pedagogicznych, w latach 2014–2016. Studentów poproszono o przygotowanie krótkiej anonimowej notatki zawierającej opis, jak wyobrażają sobie Boga. Studenci mieli również naszkicować „mapę świata”. Powtarzające się odpowiedzi pozwoliły na wyprowadzenie wniosków o dominującym postrzeganiu Boga oraz geograficznej perspektywie eurocentrycznej badanych. Na tej podstawie wyprowadzono wstępne wnioski o procesie socjalizacji, przebiegającej w określonym kontekście religijnym, zastanawiając się, jak kontekst ten oddziałuje na osobiste poglądy o świecie.

Tekst zawiera wyniki badań dotyczących kojarzenia terminu „ramadan” przez uczącą się młodzież województwa podlaskiego. Mieszkający w północno-wschodniej Polsce uczniowie i studenci mają możliwość częściej, niż ich rówieśnicy w innych rejonach Polski spotykać się z islamem, ponieważ to właśnie na północnym Podlasiu zamieszkują potomkowie osiadłych tu przed wiekami Tatarów. Dziś społeczność tatarska jest niewielka, jej większość stanowią Tatarzy zamieszkali w rozproszeniu w Gdańsku i Białymstoku. To właśnie w północno- -wschodniej Polsce termin „Ramadan Bajram” można spotkać w przestrzeni komunikacyjnej, głównie w związku z relacjami medialnymi z obchodów tatarskiego święta.W badaniach, które przeprowadzono jeszcze przed serią zamachów terrorystycznych w Europie oraz przez wojną w Syrii, poproszono młodych uczących się o skojarzenia związane z terminem „Ramadan Bajram”. Badaniami objęto 908 uczniów i studentów województwa podlaskiego, którzy stanowili próbę reprezentatywną.

Szkoła, a także uczelnie wyższe nie tylko kształcą oraz pozwalają zdobyć wykształcenie, ale również mają znaczenie w kształtowaniu postaw i zachowań względem drugiego człowieka. Ich współczesna rola sprowadza się także do przygotowania do życia w środowisku zróżnicowanym kulturowo. Założenia teoretyczne podjętych badań stanowi koncepcja wielokulturowości w ujęciu Jerzego Nikitorowicza. Materiał empiryczny stanowiący podstawę prowadzonych rozważań został uzyskany za pomocą metody sondażu diagnostycznego z wykorzystaniem kwestionariusza ankiety. Z przeprowadzonych badań wynika, iż badana grupa dostrzega rolę instytucji oświatowych w przygotowywaniu dzieci i młodzieży do życia w środowisku wielokulturowym.

Jedną z ważnych kategorii pedagogicznych jest kategoria Innego. Może ona być rozpatrywana jako doświadczanie Inności oraz jako relacja z Innym. W artykule podejmuję refleksję nad doświadczeniem inności przez rodziców dzieci z niepełnosprawnością. Zastanawiam się nad źródłem tego doświadczenia. Przedstawiam także teoretyczne wzorce adaptacji inności przez rodziców – procesu przyjęcia niepełnosprawności.

Prezentowany tekst jest próbą zwrócenia uwagi na potrzeby oswojenia dokonujących się zmian w przestrzeni globalnej. Zagrożenia i konsekwencje współcześnie dokonujących się przemian w wieloaspektowym zakresie implikują potrzebę podejmowania zintegrowanych działań edukacyjnych. W tekście uwagę skupiam na działaniach szkoły/nauczyciela w sytuacji nieładu światowego. Istotną kwestią pozostaje świadomość nauczycieli oraz ich aktywność wychowawczo-edukacyjna zorientowana na kreowanie świadomości młodych ludzi wobec permanentnych zmian oraz zjawiska wielokulturowości. Jak wskazują minione epoki, istotnym instrumentem regulującym pozytywne współistnienie, relacje społeczne, wspólne funkcjonowanie pozostaje kultura i sztuka, będąca nie tylko odzwierciedleniem rzeczywistości, ale ważnym społecznym komunikatem, materiałem edukacyjnym, a nade wszystko spoiwem społeczności, szczególnie wielokulturowych. Uwzględniając wartość kultury/sztuki, nie tylko jej artyzm, estetykę, ale jej utylitaryzm, celowym zamysłem pozostaje włączenie jej do działań edukacyjnych.

Kwestia aktywności edukacyjnej seniorów jest istotnym zagadnieniem, gdyż dynamika zachodzących w różnych sferach życia przemian wymaga od osób starszych systematycznego zdobywania oraz aktualizowania wiedzy. Wiele organizacji, instytucji i placówek stwarza dogodne warunki do rozwijania umiejętności, podnoszenia kwalifikacji oraz przyswajania wiedzy najstarszej grupie wiekowej. Szczególne znaczenie w tym zakresie przypisuje się uniwersytetom trzeciego wieku. Celem tego opracowania jest zwrócenie uwagi na znaczenie Cieszyńskiego Uniwersytetu Trzeciego Wieku oraz Międzygeneracyjnego Uniwersytetu Regionalnego w Czeskim Cieszynie w edukacji całożyciowej seniorów zamieszkujących polską i czeską część Śląska Cieszyńskiego. Uniwersytety te stają się miejscem zacieśniania więzi oraz kontaktów międzygeneracyjnych. W odniesieniu do teorii aktywności zapewniają seniorom wypełnianie alternatywnych ról społecznych, a co za tym idzie, przyczyniają się do samorozwoju osób starszych.