TABLE OF CONTENTS

SPIS TREŚCI

Eksperci z Komitetu ds. Prognozy Polskiej Akademii Nauk (M. Kleiber, J. Kleer i inni) stwierdzili, że dalszy rozwój Polski, a także zmniejszenie zacofania cywilizacyjnego kraju w porównaniu z rozwiniętymi krajami zachodnimi, zależą od tego, czy Polska może pokonać bariery występujące w jej systemie kulturowym, które nagromadziły się z biegiem lat. Nowoczesny i spójny system edukacyjny jest warunkiem wstępnym takiej zmiany kulturowej. Autor uważa, że dalszy rozwój Polski zależy od fundamentalnego przeglądu systemu edukacyjnego, stanowiącego problem o najwyższym stopniu trudności (aporeme). Dzieje się tak dlatego, że aktualny system edukacji jest niespójny, przednowoczesny i nękany przez wiele patologii. Potrzebna jest ogólnie przyjęta zmiana modelu myślenia o edukacji – zmiana paradygmatu – któremu powinno towarzyszyć tworzenie instytucji strategicznej na najwyższym szczeblu. Instytucji, która konsekwentnie wdrażałaby wieloletni program zmian w systemie edukacji. Autor przytacza dwa przykłady tak udanej zmiany powiązanej: w Korei Południowej i Rosji. W Korei Południowej trwa długotrwały proces stopniowych zmian edukacyjnych, który pojawił się poprzez opór przeciwko tradycji kolonialnej i dyktaturze wojskowej. W Rosji, w czasie rządów Gorbaczowa, nagle pojawiła się propozycja kompleksowej zmiany wychowawczej, wynikającej z pracy wybitnych intelektualistów. Działania stanowiły reakcję i odwrócenie autorytarnych, centralizacyjnych rozwiązań, które były stosowane przez lata. Zamienione zostały one na zachodnie, sprawdzone rozwiązania. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 roku polscy pedagodzy wysunęli także nowoczesne i postępowe propozycje zmiany podstaw systemu edukacyjnego (L. Witkowski). Jednak propozycje te nie zostały zrozumiane, a tym bardziej wdrożone przez całe dziesięciolecia (z powodu wojny i komunizmu). Autor zastanawia się, czy możliwe jest jednoczesne zaprojektowanie systemowej zmiany edukacyjnej i wdrożenie jej przez politycznie niezależny i strategiczny organ wykonawczy.

Zasadniczym celem artykułu jest nakreślenie odmienności ontologicznych, funkcjonalnych i aksjologicznych różnorodnych podmiotów bezpieczeństwa, a tym samym szerokiego zakresu jego definicji, która respektować musi co najmniej dwa dopełniające się kryteria, a więc kogo i w jaki sposób definicja ta dotyczy. Istotnym zadaniem tekstu jest także wskazanie na przyczyny zainteresowania problematyką bezpieczeństwa kulturowego w coraz bardziej wielokulturowym, hybrydalnym i płynnym świecie transformacji społecznych epoki postglobalnej, która bynajmniej nie prowadzi do kulturowej unifikacji społeczności i narodów, a wręcz odwrotnie – do wielowymiarowej ich dywersyfikacji. W analizie atrybutów, fenomenów oraz wyzwań bezpieczeństwa kulturowego przywołana zostaje ponad sześćsetletnia i zapomniana tradycja polskiej szkoły prawa międzynarodowego z początku XV wieku, która powstała na bazie koncepcji prawa narodów Pawła Włodkowica, rektora Akademii Krakowskiej i jednego z najwybitniejszych myślicieli polskiej myśli społecznej w wielokulturowej epoce Rzeczpospolitej doby Jagiellonów. Powstałe wówczas koncepcje mogą być inspiracją aksjologii bezpieczeństwa kulturowego odróżnionego od kultury bezpieczeństwa oraz budować międzykulturową perspektywę zrównoważonego modelu relacji osób, grup i organizacji jako konstruktu generującego bezpieczeństwo kulturowe we współczesnej przestrzeni komunikacyjnej i kulturowej współczesnego świata, wyznaczając rolę, jaką spełniać mają w nim refleksja akademicka, edukacja międzykulturowa i aksjologia zrównoważonego rozwoju.

W tekście prezentuję taki sposób rozumowania, zgodnie z którym rozwój zdolności komunikacyjnych w zakresie komunikacji międzykulturowej jest złożonym procesem, który przynosi najlepsze efekty, jeśli jest motywowany wewnętrznie – indywidualnymi dążeniami podmiotu. Takie motywacje pomagają, a w zasadzie tylko one umożliwiają zrozumienie Innego, w oparciu o przekraczanie własnych granic poznawczych. Wrażliwość na różnice kulturowe, świadomość tego, jakie one są i jak można je wyznaczać, podnoszą poziom empatii. Wzmacnianie kompetencji kulturowych w zakresie komunikacji międzykulturowych sprzyja rozumieniu innych, osób reprezentujących najróżniej definiowane grupy i kategorie społeczne. Sprzyja to redukowaniu zjawiska „niewidzialnych grup” – takich, które są postrzegane jako niekomfortowy partner komunikacyjny, którego się unika.

Autorka stawia tezę, że wspieranie rozwoju duchowości jest jednym z najważniejszych, fundamentalnych celów edukacji. Uzasadnienie tezy przeprowadza w dwóch etapach. Najpierw wyjaśnia współczesne sposoby rozumienia duchowości, jej związki z religijnością oraz miejscem przyznawanym sacrum i profanum we współczesnych społeczeństwach. Wykorzystuje w tym celu typologię relacji religii i życia społecznego Charlesa Taylora. Ostatecznie proponuje rozumienie duchowości jako podmiotowości zorientowanej w myśleniu, przeżywaniu i działaniu na przekraczanie natury, w celu świadomej, wolnej i odpowiedzialnej realizacji wartości absolutnych, uniwersalnych, ogólnoludzkich. W drugim etapie analizuje możliwości i sens edukacyjnego wspierania rozwoju duchowości. Rozważania kończy propozycja postulowanego programowego zakresu wspierania rozwoju duchowości.

W programowych wypowiedziach o edukacji międzykulturowej, wskazujących na jej zasadnicze cele i powinności, przyjmuje się, że należy do nich również poszukiwanie wartości mających wymiar uniwersalny, kształtowanie umiejętności komunikowania międzykulturowego, co wymaga przekraczania granic własnej kultury, wychodzenia na wielokulturowe pogranicza zróżnicowania religijnego i pluralizmu światopoglądowego. Uwzględnia się przy tym przemianę (przemianę duchową), która powinna zachodzić w kimś, kto przyjmuje za własne cele i powinności edukacji międzykulturowej, kto dąży do ich urzeczywistniania, kto z tej racji ćwiczy się w sprawnościach niezbędnych do uczestniczenia w relacjach międzykulturowych. Co więcej, uznaje się, iż dzięki temu może on stawać się „bogatszym wewnętrznie”. Ten zestaw przekonań, leżących u podstaw edukacji międzykulturowej, współgra z kwestiami sygnalizowanymi w tytule, gdzie mowa o klasycznie rozumianym ćwiczeniu duchowym oraz zwraca się uwagę na „wartości ponadkulturowe”, czyli wartości postrzegane jako uniwersalne.
Nawiązuję m.in. do myśli pedagogicznej Tadeusza Kotarbińskiego, łączącego doskonalenie kultury duchowej – wyrażające się m.in. otwartością na wartości i sprawy uniwersalne – z kształtowaniem „ludzi wspólnie rozumnych”. Jako wiodącą kwestię, która może być też przedmiotem ćwiczenia duchowego, będącego formą uprawiania edukacji międzykulturowej, obrano sposoby rozumienia prawdy, dobra i piękna, czyli wartości określanych mianem „ponadkulturowych”, zespolonych z kształtowaniem życia duchowego człowieka. Analizę znaczenia i roli tych wartości usytuowano w interesującym edukację międzykulturową kontekście wielokulturowości i pogranicza, zróżnicowania religijnego i pluralizmu światopoglądowego oraz kompetencji służących komunikacji międzykulturowej. W tym kontekście usytuowane są także – podjęte m.in. za Władysławem Stróżewskim – pytania o rozumienie tych wartości, które uznaje się za jakości przekraczające (transcendujące) ograniczenia danej formacji kulturowej (za wartości transkulturowe). Tak ukierunkowane dociekania mają być przyczynkiem do dalszego rozwoju polskiej koncepcji edukacji międzykulturowej. Mogą być odczytane jako przykład współdziałania refleksji pedagogicznej i filozoficznej, jako ich wspólny wkład do edukacji międzykulturowej. Mogą zachęcać do rozwijania refleksji filozoficznej i aksjologicznej nad problematyką podejmowaną przez pedagogikę i edukację międzykulturową.

Tożsamość jest jedną z kluczowych kategorii, która z uwagi na zmiany kulturowe, światopoglądowe czy ideologiczne uzyskała swoiste reprezentacje interpretacyjne w dyskursach oraz przestrzeni społecznej. Zmiany te skłaniać powinny do refleksji nad dotychczasową percepcją, a także recepcją fundamentalnych kategorii pozwalających zrozumieć, czym współcześnie jest tożsamość i jakie jest jej osadzenie w źródłach podmiotowości rozumianej w perspektywie wykładni Heideggerowskiego bycia-w-świecie (Dasein) czy Lacanowskiego pragnienia oraz relacji do Innego. Egzemplifikacja tych ontologicznych i fenomenologicznych reprezentacji nie jest przypadkowa, nie jest też wyborem dyskursu nazywanego z nieukrywaną dziś dezaprobatą – postmodernistyczną manierą uznawaną w swej ignorancji za (post)prawdę. Wyłonienie przedstawianych w tekście fenomenów kulturowych jest celowym ukazaniem spektrum takiego rodzaju hermeneutyki, która pozwala na uwzględnienie współczesnego rozumienia człowieka jako bytu uwikłanego w postęp technologiczny, określanego przez interes poznawczy i jednocześnie poddanego konieczności emancypacyjnej jako niezbywalnego prawa jednostki wyznaczającego jej miejsce w świecie i dla świata. Z drugiej strony mamy do czynienia z podmiotem, który niezmiennie uwikłany jest we własną historię rodzinną, lęki egzystencjalne czy jednostkowe kompleksy wynikające z nieadekwatności wobec otaczającej rzeczywistości i niepewnych relacji z Innym.

W artykule podjęto rozważania dotyczące nauczania języka romskiego studentów – przyszłych nauczycieli tego języka w Bułgarii. Język romski jest ojczystym językiem wielu dzieci romskich. Są one przygotowywane w rodzinach i przedszkolach do uczenia się dwóch języków równolegle – ojczystego romskiego oraz bułgarskiego. Po dokonaniu analizy literatury naukowej z zakresu edukacji międzykulturowej w Bułgarii i w Europie autor zamieszcza krótką prezentację metodologii używania filmów wideo w procesie nauczania w szkole podstawowej oraz dokonuje oceny roli tychże filmów w rozwoju mowy dzieci romskich w obu językach.

Niniejsze opracowanie jest poświęcone muzyce romskiej, wyjątkowemu skarbowi kultury romskiej. Muzyka, która znajduje się w centrum kilku dyscyplin ściśle związanych z pedagogiką społeczną, jest jedynym pozytywnym stereotypem kulturowym i możliwym pomostem między mniejszością romską a społeczeństwem większościowym. Przedmiotem pracy są teksty pieśni cygańskich służące jako środek autoekspresji grupy etnicznej, odzwierciedlający doświadczenia życiowe i warunki życia oraz stanowiący wzmacniający atrybut kultury romskiej. Treści pieśni romskich, jako źródło głębokiego i autentycznego świadectwa samych Romów, zostały poddane analizie mającej na celu znalezienie najbardziej znaczących problemów społeczno-pedagogicznych.

Dzieci trzeciej kultury są stosunkowo nowym podmiotem badań w Republice Czeskiej. Niniejsze badania jakościowe obejmują dzieci, których językami ojczystymi są czeski i angielski, a każdy z rodziców ma inne zaplecze kulturowe. Ich dzieci uczęszczające do szkół podstawowych w Republice Czeskiej muszą często pokonać innego rodzaju problemy dotyczące przygotowania się do nauki szkolnej niż ich jednokulturowi rówieśnicy. W części metodologicznej staram się zidentyfikować te problemy oraz powody zamieszkania tego typu rodzin mieszanych w Republice Czeskiej, mimo że nie zawsze jest to dla ich dzieci łatwe.

Położenie geograficzne może być czynnikiem sprzyjającym nawiązywaniu bliższych międzysąsiedzkich relacji. Dzisiaj liczne granice – tak jak właśnie polsko-czeska – mają charakter „zdematerializowany” i istnieją w pamięci i świadomości ludzi. Czy jednak rzeczywiście bliskie sąsiedztwo, podobne uwarunkowania społeczne i kulturowe a nawet bliskość językowa powoduje, że poszukujemy wiedzy o swoich sąsiadach? W naszym kraju od kilku lat możemy obserwować swoiste zafascynowanie Czechami. To wszystko ma swój wymiar ogólnopolski. Czy jednak sytuacja na pograniczu, a więc w bezpośrednim sąsiedztwie, jest podobna? W realizowanych przeze mnie badaniach wśród nauczycieli mieszkających na pograniczu polsko-czeskim interesowało mnie, jak respondenci oceniają swoją wiedzę o Czechach i jak opisują swoich sąsiadów.

Niniejszy artykuł jest próbą opisania zjawiska najnowszych migracji Polaków, które mają miejsce po 2004 roku, kiedy Polska stała się państwem członkowskim Unii Europejskiej i kiedy wielu Polaków znalazło zatrudnienie za granicami własnego kraju. Większość migrantów z Polski, relatywnie dobrze wykształconych, młodych i mających przykre doświadczenia w kraju wysyłającym, radzi sobie w nowych okolicznościach społecznych i zawodowych całkiem dobrze i wyraża zadowolenie z powodu podjęcia decyzji o wyjeździe. Z tego punktu widzenia problematyka migracji jest bardzo ważna i aktualna. Kiedy ludzie migrują z jednego narodu czy kultury do odmiennych, ich tożsamość kulturowa oraz ich poczucie przynależności podlega zmianom. Celem artykułu jest odpowiedź na pytanie: W jakim stopniu środowisko społeczno-kulturowe różnicuje dystans społeczny wobec obcych emigrantów polskich w Niemczech, ludności miejscowej oraz Polaków zamieszkujących w kraju? W prezentowanym artykule poruszone zostały różnice dotyczące dystansu społecznego badanych wobec osób innych narodowości oraz wobec wyznawców innych religii.

W opracowaniu tym wskazuję na związek między środowiskiem lokalnym a poczuciem tożsamości osób w wieku późnej dorosłości mieszkających w polskiej i czeskiej części Śląska Cieszyńskiego.
Niniejsze opracowanie jest komunikatem z badań przeprowadzonych w Cieszynie oraz Czeskim Cieszynie w 2013 roku. Strategia ilościowa i jakościowa zastosowane zostały jako komplementarne względem siebie. Posłużono się ankietą, wywiadem oraz analizą danych jakościowych.
Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, że istnieje związek między środowiskiem lokalnym a poczuciem tożsamości osób w wieku późnej dorosłości. Człowiek buduje swoją tożsamość w relacji z drugim człowiekiem. Chęć wynikająca z wielostronnego poznawania siebie oraz innych skutkuje świadomością odrębności i niepowtarzalności, co decyduje o poczuciu tożsamości jednostki.

Coraz więcej studentów z Europy Wschodniej studiuje w polskich uczelniach. Polska jest dla nich krajem bliskim kulturowo, w którym mogą zdobyć dyplomy uznawane w Europie przy niskich kosztach utrzymania. Wymiar tożsamościowy jest niezwykle ważny, wręcz kluczowy, warunkuje bowiem pojawienie się postaw otwartości lub zamknięcia się na kulturę przyjmującą i replikację tejże postawy wobec języka kraju gospodarza, aktywności na rynku pracy i gotowości wchodzenia w grupy wtórne w społeczeństwie przyjmującym. Przeprowadzone badania wykazały, ze studenci z Białorusi, Ukrainy i Rosji chcą integrować się z polskim społeczeństwem, pozostają jednak bierni i rzadko włączają się życie społeczne uczelni i środowiska lokalnego, nie promują też swojej kultury ojczystej. Społeczeństwo polskie nie jest bowiem otwarte na Innego. W grupie badanej zaobserwowano częste wskazania na uczucie przygnębienia, jakie towarzyszy studentom podczas pobytu w Polsce – jest to spowodowane niewydolnością systemu administracji państwowej, która odpowiada za legalizację pobytu cudzoziemców w Polsce. Postuluje się potrzebę stworzenia stanowisk uczelnianych i wydziałowych koordynatorów do spraw studentów cudzoziemskich, którzy pomagaliby w adaptacji i funkcjonowaniu tych studentów w uczelni i środowisku lokalnym. Za zasadne uznaje się wprowadzenie wolontariackiej instytucji studenta opiekuna, który pomagałby nowo przyjętym studentom w pierwszych miesiącach studiów (kulturowo, językowo i społecznie).

W artykule podjęto rozważania dotyczące czynników, które motywują studentów przy podjęciu decyzji o wyjeździe zagranicznym w ramach programu wymiany Unii Europejskiej Erasmus+. Omówiono teoretycznie czynniki zarówno o podłożu poznawczym, takie jak: chęć poznawania kultury kraju przyjmującego, doskonalenie kompetencji językowych uczestników, możliwość podniesienia kompetencji zawodowych, czy też te o podłożu ekonomicznym, dotyczy to na przykład czynników związanych z kosztem utrzymania się w kraju wyjazdu. Grupę badaną stanowili polscy studenci wyjeżdżający w ramach programu Erasmus+ do czeskich uczelni oraz czescy studenci przyjeżdżający do uczelni znajdujących się w Polsce. Badaniami zostali objęci studenci kierunków pedagogicznych i filologicznych, studiujący w uczelniach czeskich oraz polskich. Przedmiotem przeprowadzonych badań były czynniki motywujące studentów do wyjazdu zagranicznego w ramach programu Erasmus+ oraz takie, które mogą stwarzać bariery i trudności podczas pobytu za granicą. Wyniki przeprowadzonych badań pozwalają zauważyć, że przy wyborze kraju goszczącego przez studentów największy udział mają nie czynniki motywacyjne o podłożu poznawczym, lecz czynniki ekonomiczne, takie jak, np. koszty utrzymania – ten aspekt wskazało najwięcej osób, jako najbardziej istotny przy wyborze miejsca wyjazdu. Można stwierdzić, że studenci wyjeżdżający na częściowe studia zagraniczne w ramach programu Erasmus+ kierują się najczęściej czynnikami o podłożu ekonomicznym, a więc sam wyjazd jest dla nich przede wszystkim czasem pewnej niezależności finansowej, a czynniki o podłożu poznawczym stanowią wartość dodaną mobilności. Optymizmem napawa fakt, że studenci w grupie badanej okazali się otwarci na poznawanie kultury kraju goszczącego.

Tekst ten poświęcony jest historii toruńskiego ośrodka badań pogranicza kultur, w którym w latach 90. XX wieku do programu studiów pedagogicznych zostały włączone zagadnienia z edukacji międzykulturowej, najpierw jako zajęcia fakultatywne, później obowiązkowe. Inicjatorami były osoby zajmujące się eksploracją towarzyszącą działaniu pomocowemu dedykowanemu Polakom na Wschodzie. Ośrodek badań ulokowanych w przestrzeni pogranicza zyskał więc własną specyfikę, ma swoje osiągnięcia związane z odbudową szkolnictwa dla polskiej mniejszości narodowej na Łotwie – badanie i działanie w tym obszarze wpisane jest w biografię drogi grupy pracowników i studentów, którzy podjęli naukową współpracę. W tekście zawarto przegląd wybranych projektów, które były i są udziałem osób zajmujących się edukacją międzykulturową na Wydziale Nauk Pedagogicznych UMK w Toruniu.