Między zakorzenieniem w dziedzictwie tradycji a otwartością (na) pogranicza. O kształtowaniu „międzykulturowej tożsamości” i tropach pedagogicznych poszukiwań Jerzego Nikitorowicza

Wypracowując koncepcję pedagogiki międzykulturowej i koncepcję „międzykulturowej tożsamości”, Jerzy Nikitorowicz rozpatruje doświadczenie zakorzenienia w tradycji i postawę „człowieka pogranicza” (otwartego na odmienności kulturowe). Towarzyszy temu świadomość napięć właściwych dynamice pogranicza. W sytuacji pogranicza coś może być „zarazem” tym, czym jest (co ma określony kształt tożsamości) i „zarazem” czymś innym, czymś z pogranicza jednego i drugiego (lub też trzeciego, kolejnego) jestestwa. Obeznanie w złożoności pogranicza w jakiejś mierze przygotowuje na zetknięcie się z zapatrywaniami innymi niż własne, które jawią się jako nieoczywiste (a trzeba z nimi konfrontować własne oczywistości, ryzykując, iż to one staną się problematyczne). Pogranicza nie są „gdzieś daleko”, „na kresach”, ale ich obecność i ich cechy, m.in. dynamiczne układy wartości, wpisują się w różne obszary człowieczej egzystencji, kształtując rozumienie podstawowych „spraw ludzkich”. Zmierzając do dojrzałych teoretycznie ujęć problematyki Innego, pogranicza i relacji międzykulturowych, Nikitorowicz postuluje rewitalizację heterologii (nauki i wiedzy o Innym).

Between being rooted in the heritage of tradition and the openness of/to borderlands. On Jerzy Nikitorowicz’s shaping of “intercultural identity” and some educational traces in his research

What has been explored and emphasized in the pedagogical research of Jerzy Nikitorowicz is the experience of being rooted in the heritage of tradition and the experience of the “borderland man”. Having elaborated theoretically mature and practically useful intercultural pedagogy as well as the concept of “intercultural identity”, Nikitorowicz affirms the attitude of the “borderland man”, who is open to the diversity of cultures, religions and languages. This takes place along with the awareness of conflict raising tensions, which cannot be avoided in the borderland dynamics. Moreover, the “between” situation, typical of the experiencing of values by the borderland man and of shaping “intercultural identity” requires specific “praise of inconsistency”. In the borderland situation, something can be “at the same time”, “simultaneously” and “in parallel”: at the same time what it is (which has a particular shape of identity) and something else - something on the borderline of the one and the other (or the third and still the next) selfhood. Being familiarized with the complexity of borderlands, to a certain extent, one is prepared to face the views that are different than one’s own. Those different views, especially the ones concerning values, appear as not obvious and expressing a different (hard to understand and accept) standpoint. Therefore, what appears as not obvious should be reliably confronted with one’s own obviousness, undertaking the risk that it will become questionable and will lose the features of obviousness. One ought to conduct intellectual struggle against the insufficiency of cognitive abilities not to be affected by cognitive disorientation, not to acquire learned helplessness and not to yield to uncertainty. Borderlands are not “far away” in distant land ends - their presence and features, e.g. dynamic systems of values, comply with various spheres of human existence, as a factor that helps to understand the fundamental “human matters’. According to Nikitorowicz, the identity creating values of the borderland enhance the forming of subjectivity and self-effectiveness of “an individual who develops and self-manages on the basis of traditions and cultural heritage”. At the same time, carrying the memory of the complexity of borderland experiences, Nikitorowicz as a “borderland man” indicates such duality: “On the one hand, [the borderland] brings about the feeling of social and cultural (family, religious, [...], ethnic) identity, but on the other hand it causes threat, loss of the feeling of safety, the fear of the intolerance of the dominating group” (Nikitorowicz, 1995, p. 19). From the standpoint of intercultural education, Nikitorowicz puts forward a postulate of reading anew the Polish traditions of cultural borderlands in the context of the current cultural and social challenges. Aiming at the elaboration of some more general theoretical approaches to the Other, borderlands and intercultural relations - such approaches that will complement intercultural pedagogy - Nikitorowicz suggests the revitalization of heterology, as a science and knowledge concerning the Other, and points to its necessity in the complex nature of cultural diversification.

REFERENCES:

• Archer, M.S. 2012. The Reflexive Imperative in Late Modernity. Cambridge: Cambridge University Press.
• Archer, M.S. 2013. Człowieczeństwo. Problem sprawstwa. Kraków: Zakład Wydawniczy Nomos.
• Cudowska, A. 2011. Dialog w edukacji międzykulturowej – kształtowanie prze­strzeni spotkania z Innym. Studia Społeczne. XVII, ss. 69–83.
• Czajka, A. 2016. Międzykulturowość i filozofia. Warszawa: UKSW.
• Dancák, P. 2016. O symptómoch nábožensky motivovanej xenofóbie v me­dziach tolerancie a nejasného pluralizmu. W: Dojčár, M. red. Religiofóbia: realita, prevencia a edukácia. Trnava: Trnavská univerzita, ss. 33–46.
• Dancák, P. 2019. Dialogue and solidarity as a basis for addressing the current migration crisis. Acta Missiologica. 2, ss. 73–83.
• Dojčár, M. 2018. Dialogue as a Form of Proclamation. Acta Missiologica. 2, ss. 40–49.
• Gajda, J. 2013, Racjonalny patriotyzm jako antidotum skrajnego nacjonali­zmu. W: Nikitorowicz, J. red. Patriotyzm i nacjonalizm: Ku jakiej tożsa­mości kulturowej? Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls, ss. 50–64.
• Gara, J. 2008. Pedagogiczne implikacje filozofii dialogu. Kraków: WAM.
• Grzybowski, P.P. 2007. Edukacja europejska – od wielokulturowości ku mię­dzykulturowości. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
• Grabowska, B. 2015. Rewitalizacja tożsamości regionalnej. Chowanna. 44 (1), ss. 31–42.
• Gumuła, W. 2016. Moja Opolszczyzna: o klimacie regionalnym na Śląsku Opolskim. W: Sawicka, V. i Pasierbiński, A. red. Śląsk jest jakiś inny... Opole: Instytut Śląski, ss. 27–37.
• Jasiński, Z. 2009. Recz o możliwych polach konfliktów w środowiskach zróż­nicowanych etnicznie i zadaniach edukacji międzykulturowej. W: Lewo­wicki, T., Ogrodzka-Mazur, E. i Urban, J. red. Społeczne uwarunkowania edukacji międzykulturowej. Cieszyn – Warszawa – Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, ss. 139–151.
• Jaskóła, S. i Korporowicz, L. 2013. Międzykulturowa kompetencja komuni­kacyjna jako transgresja. Studia Społeczne. XXI, ss. 121–138.
• Kabzińska, I. 2008. Spotkanie z innym w dialogu międzykulturowym. Etno­grafia Polska. 1–2, (L II), ss. 21–41.
• Klajmon-Lech, U., Lewowicki, T. i Różańska, A. red. 2016. Z teorii i praktyki badań międzykulturowych. Dylematy metodologiczne. Cieszyn – Toruń: UŚ, Wydawnictwo Adam Marszałek.
• Kojs, W. 1995. Młodzi nauczyciele Pogranicza – co sobie cenią? Czego ocze­kują? Do czego dążą? Co chcą zmienić? W: Lewowicki, T. red. Społeczno­ści młodzieżowe na pograniczu. Cieszyn: Uniwersytet Śląski – Filia w Cie­szynie, ss. 93–104.
• Kołakowski, L. 1989. Pochwała niekonsekwencji. W: Kołakowski, L. Pochwa­ła niekonsekwencji. Pisma rozproszone z lat 1955–1968, wybór i oprac. Z. Mentzel. Tom II. Londyn: Puls, ss. 154–160.
• Kołakowski, L. 1990. Horror metaphysicus. Warszawa: Res Publica.
• Kołakowski, L. 2004. O tym, co jest ważne w życiu. Rozmowa J. Żakowskiego https://www.polityka.pl/tygodnikpolityka/spoleczenstwo/11583,1,prof-leszek-kolakowski-o-tym-co-jest-wazne-w-zyciu.read (8 grudnia 2017).
• Korporowicz, L. 1997. Wielokulturowość a międzykulturowość: od reakcji do interakcji. W: Kempny, M., Kapciak, A. i Łodziński, S. red. U progu wielo­kulturowości. Nowe oblicza społeczeństwa polskiego. Warszawa: Oficyna Naukowa, ss. 64–72.
• Korporowicz, L. 2016, Jagiellońskie inspiracje dialogu międzykulturowego. W: Korporowicz, L. i Plichta, L. red. Mosty nadziei. Jagiellońskie inspiracje dialogu międzykulturowego. Kraków: Biblioteka Jagiellońska, ss. 23–36.
• Kostkiewicz, J. 2017. Temporalna zmienność życia wartościowego a uniwer­salizm wartości w świetle filozofii i pedagogiki realistycznej. Polska Myśl Pedagogiczna. 3, ss. 31–44.
• Kostyło, P. 2019, Edukacja patriotyczna w szkołach publicznych. Filozofia Edukacji. 1, ss. 57–74.
• Lewowicki, T. 2000. W poszukiwaniu modelu edukacji międzykulturowej. W: Lewowicki, T., Ogrodzka-Mazur, E. i Szczurek-Boruta, A. red. Eduka­cja międzykulturowa w Polsce i na świecie. Katowice: UŚ, ss. 21–35.
• Lewowicki, T. 2013, Edukacja wobec odwiecznych i współczesnych proble­mów świata – konteksty i wyzwania edukacji międzykulturowej. Edukacja Międzykulturowa. 2, ss. 19–37.
• Lewowicki, T. 2017. Edukacja międzykulturowa – kilka lat później. Zmiana uwarunkowań, pytania o kondycję, wyzwania. Edukacja Międzykulturo­wa. 2 (7), ss. 19–36.
• Mariański, J. 1993. Religia i Kościół w społeczeństwie pluralistycznym. Polska lat dziewięćdziesiątych. Lublin: RW KUL.
• Mariański, J. 2016. Megatrendy religijne w społeczeństwach ponowoczesnych. Studium socjologiczne. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
• Mariański, J. 2019. Socjologia i moralność. Czym jest i dokąd zmierza socjo­logia moralności. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
• Milerski, B. 2008. Pedagogika dialogu: filozoficzne inspiracje i perspektywy. Paedagogia Christiana. 21 (1), ss. 29–42.
• Misiejuk, D. 2013. Dziedzictwo i dziedziczenie w kontekście procesów socja­lizacji. Studium teoretyczno-empiryczne o procesach dziedziczenia kultu­rowego na historycznym pograniczu Podlasia. Białystok: Wydawnictwo Uniwersyteckie „Trans Humana”.
• Mucha, J. 1992. Konflikt, symbioza, izolacja. Stosunki etniczne na polskim Podkarpaciu. Etnografia Polska. XXXVI, z.1, ss. 65–78.
• Muszyńska, J. 2014. Miejsce i wspólnota. Poczucie wspólnotowości miesz­kańców północno-wschodniego pogranicza Polski. Studium pedagogiczne. Warszawa: ŻAK.
• Nikitorowicz, J. 1995. Pogranicze, tożsamość, edukacja międzykulturowa. Bia­łystok: Wydawnictwo Uniwersyteckie „Trans Humana”.
• Nikitorowicz, J. 1997. Tożsamość a akomodacja. Studia Etnologiczne i Antro­pologiczne. 1, ss. 168–175.
• Nikitorowicz, J. 2000a. Młodzież pogranicza kulturowego Białorusi, Polski i Ukrainy wobec integracji europejskiej. Tożsamość, plany życiowe, warto­ści. Białystok: Wydawnictwo Uniwersyteckie „Trans Humana”.
• Nikitorowicz, J. 2000b. Socjotechnika w edukacji regionalnej i międzykultu­rowej wobec celów i wartości młodzieży oraz idei zjednoczonej Europy. W: Lewowicki, T., Ogrodzka-Mazur, E. i Szczurek-Boruta, A. red. Eduka­cja międzykulturowa w Polsce i na świecie. Katowice: UŚ, ss. 37–53.
• Nikitorowicz, J. 2003. Typy tożsamości człowieka w społeczeństwie zróżni­cowanym kulturowo. 1, ss. 50–66.
• Nikitorowicz, J. 2005. Kreowanie tożsamości dziecka w społeczeństwie zróż­nicowanym kulturowo. W: Izdebska, J. i Sosnowski, T. red. Dziecko i me­dia elektroniczne – nowy wymiar dzieciństwa. T. 1. Telewizja i inne mass media w życiu dziecka – wyzwaniem dla edukacji medialnej. Białystok: Wydawnictwo Uniwersyteckie „Trans Humana”, ss. 15–26.
• Nikitorowicz, J. 2006. Tożsamość jako twórczy wysiłek podmiotu otwierający na dialog międzykulturowy. W: Nikitorowicz, J., Halicki, J. i Muszyńska, J. red. Kultury narodowe na pograniczach. Białystok: Wydawnictwo Uniwer­syteckie „Trans Humana”, ss. 309–319.
• Nikitorowicz, J. 2011a. Edukacja międzykulturowa w kontekście dylematów integracji imigrantów w warunkach wielokulturowości. W: Paszko, A. red. Edukacja międzykulturowa w Polsce wobec nowych wyzwań. Kraków: Sto­warzyszenie Willa Decjusza, ss. 11–29.
• Nikitorowicz, J. 2011b. Od Federacji Zespołów Badań Pogranicza do Sto­warzyszenia Wspierania Edukacji Międzykulturowej. Studia Społeczne. XVII, ss. 7–18.
• Nikitorowicz, J. 2012. Język domu rodzinnego jako rdzenna wartość kreująca tożsamość międzykulturową. Wychowanie w Rodzinie. 5, ss. 67–82.
• Nikitorowicz, J. 2013a. Dylematy patriotyzmu, nacjonalizmu i ustawicznie kształtującej się tożsamości. Wprowadzenie do książki. W: Nikitoro­wicz, J. red. Patriotyzm i nacjonalizm: Ku jakiej tożsamości kulturowej? Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”, ss. 14–26.
• Nikitorowicz, J. 2013b. Tożsamość – twórczy wysiłek ku patriotyzmowi. W: Nikitorowicz, J. red. Patriotyzm i nacjonalizm: Ku jakiej tożsamości kul­turowej? Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”, ss. 29–49.
• Nikitorowicz, J. 2014a. Wielokulturowość – Pogranicze – Człowiek pograni­cza. Ku paradygmatowi współistnienia, zachowania i kreowania pokoju. Drohiczyński Przegląd Naukowy. Wielokulturowe Studia Drohiczyńskiego Towarzystwa Naukowego. 6, ss. 171–189.
• Nikitorowicz, J. 2014b. Zadania edukacji międzykulturowej w kontekście problemów wielokulturowego świata. Studia Kulturowo-Edukacyjne. IX (1), ss. 6–25.
• Nikitorowicz, J. 2015a. Edukacja międzykulturowa wobec mitotwórczej apo­logetyki w kształtujących się społeczeństwach wielokulturowych. W: Ko­morowska-Zielony, A. i Szkudlarek, T. red. Różnica. Edukacja. Inkluzja. Gdańsk: UG, ss. 147–160.
• Nikitorowicz, J. 2015b. Ku jakim strategiom w edukacji międzykulturowej w kontekście współczesnych problemów wielokulturowości? Studia Społeczne. XXV, ss. 25–40.
• Nikitorowicz, J. 2016. Wartość dialogu międzykulturowego w przezwycięża­niu konfliktów na pograniczach kulturowych. Multicultural Studies. T. I, ss. 53–63.
• Nikitorowicz, J. 2017a. Etnopedagogika w kontekście wielokulturowości i usta­wicznie kształtującej się tożsamości. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Im­puls”.
• Nikitorowicz, J. 2017b. Polityka edukacyjna w kontekście potrzeby nabywa­nia kompetencji międzykulturowych. Studia Społeczne. XXX, ss. 7–19.
• Nikitorowicz, J. 2019. Pedagogika międzykulturowa w rewitalizacji hetero­logii w warunkach zróżnicowania kulturowego. Przegląd Pedagogiczny. 1, ss. 11–20.
• Nikitorowicz, J. and Żyłkiewicz-Płońska, E. 2017. Identity in Ecological The Theory of Multidimensional Identity. Kultura i Edukacja. 4 (118), ss. 9–20.
• Ogrodzka-Mazur, E. 2007. Kompetencja aksjologiczna dzieci w młodszym wieku szkolnym. Studium porównawcze środowisk zróżnicowanych kultu­rowo. Katowice: UŚ.
• Ogrodzka-Mazur, E. 2012. Pogranicze jako przestrzeń aksjologicznego (nie) współistnienia – ku wykluczaniu kulturowemu. Ruch Pedagogiczny. 4, ss. 33–41.
• Ogrodzka-Mazur, 2013. (Nie)obecność patriotyzmu w świadomości aksjolo­gicznej młodego pokolenia Polaków. „Przesuwanie się horyzontu aksjolo­gicznego” czy kryzys w wartościowaniu? W: Nikitorowicz, J. red. Patrio­tyzm i nacjonalizm: Ku jakiej tożsamości kulturowej? Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”, ss.106–127.
• Ogrodzka-Mazur, E. 2017a. [recenzja]. W: Nikitorowicz, J. Etnopedagogika w kontekście wielokulturowości i ustawicznie kształtującej się tożsamości. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”, s. IV (okładki).
• Ogrodzka-Mazur, E. 2017b. Między etnicznością a integracją. Strategie kul­turalizacyjne przyjmowane przez społeczności szkół z polskim językiem nauczania. Lubelski Rocznik Pedagogiczny. 36, ss. 61–79.
• Ogrodzka-Mazur, E. 2018. Intercultural Education in Poland: Current Pro­blems and Research Orientations. Kultura i Edukacja. 2, ss. 65–82.
• Ogrodzka-Mazur, E., Klajmon-Lech, U. i Różańska, A. 2014. Tożsamość kul­turowa, religijność i edukacja religijna postrzegana z perspektywy społecz­ności szkół z polskim językiem nauczania w wybranych krajach europej­skich. Cieszyn – Toruń: Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji Uniwersytetu Śląskiego, Wydawnictwo Adam Marszałek.
• Olbrycht, K. 2000. Prawda, dobro i piękno w wychowaniu człowieka jako osoby. Katowice: UŚ.
• Olbrycht, K. 2019. Edukacja kulturalna jako edukacja do wzrastania w czło­wieczeństwie. Katowice: UŚ.
• Ostrowska, U. 2019. Wartości patriotyzmu na tle historycznym. Filozofia Edukacji. 1, ss. 33–56.
• Paleczny, T. 2019. Międzykulturowe typy tożsamości – pomiędzy integracją a asymilacją. Relacje Międzykulturowe. 1 (5), ss. 11–33.
• Przybysz, P.J. 2007. Stereotyp a tożsamość narodowa. Kilka uwag na margi­nesie książki H. Sienkiewicza „Ogniem i mieczem”. W: Szwed, R. red. Dy­lematy tożsamości zbiorowych. Przyczynek do rozważań nad tożsamością ukraińską, polską i europejską. Lublin: KUL, ss. 79–98.
• Rembierz, M. 2017a. Uczenie się pluralizmu i kształtowanie tożsamości religijnej w kontekście kulturowych i światopoglądowych odmienności – między tradycyjnym zróżnicowaniem a współczesnym pluralizmem. Pismo Wydziału Studiów Międzynarodowych i Politycznych Uni­wersytetu Jagiellońskiego. 46, ss. 191–237.
• Rembierz, M. 2017b. O uczeniu się pluralizmu w/dzięki pedagogice. Plurali­styczne perspektywy pedagogiki i różnorodne oblicza pluralizmów w kry­tycznym rozpoznaniu refleksji metapedagogicznej. Studia Pedagogiczne. LXX, ss. 105–153.
• Rembierz, M. 2017c. Jagiellonian Ideas in Shaping Cultural Identity, Social Pluralism and Intercultural Relations – Historical Reconnaissance, Ide­ological Bonds and Educational Postulates of Stefan Swieżawski. In: Kor­porowicz, L., Jaskuła, S., Stefanovič, M. and Plichta, P. eds. Jagiellonian Ideas Towards Challenges of Modern Times. Kraków: Jagiellonian Library, pp. 345–377.
• Rembierz, M. 2017d. Mała szkoła jako wielka sprawa – i szansa – edukacji. Czasopismo Pedagogiczne. 2 (5), ss. 15–53.
• Rembierz, M. 2017e. Kultura intelektualna, wątpliwości metodologiczne i re­fleksja metapedagogiczna w rozwijaniu teorii i praktyki edukacji między kulturowej. Edukacja Międzykulturowa. 2 (7), ss. 37–67.
• Rembierz, M. 2018a. Edukacja międzykulturowa jako ćwiczenie duchowe. Pedagogiczne wymiary kształtowania kultury duchowej i rozumienia war­tości ponadkulturowych w kontekście zróżnicowania religijnego i plurali­zmu światopoglądowego. Edukacja Międzykulturowa. 2, ss. 90–130.
• Rembierz, M. 2018b. Spór o koncepcję społeczeństwa i wartość jednostki jako kontekst i wyzwanie dla polskiej myśli pedagogicznej. Polska Myśl Pedagogiczna. 2, ss. 59–90.
• Rembierz, M. 2019. Między wielokulturowością „wieży Babel” a zróżnicowa­nymi kulturowo pograniczami. Pedagogiczne poszukiwania i idee Tade­usza Lewowickiego w zakresie edukacji kształtującej relacje międzykul­turowe. Edukacja Międzykulturowa. 2 (11), ss. 40–56.
• Różańska, A. 2015. Edukacja religijna młodzieży w warunkach pluralizmu religijnego w wybranych krajach Europy Środkowo-Wschodniej: Polska, Czechy, Słowacja, Węgry) – studium porównawcze. Cieszyn – Toruń: Wy­dział Etnologii i Nauk o Edukacji Uniwersytetu Śląskiego, Wydawnictwo Adam Marszałek.
• Rusek, H. 2019, Edukacja międzykulturowa i antropologia pogranicza: wspól­nota źródeł i dróg rozwoju. Edukacja Międzykulturowa. 2 (11), ss. 23–39.
• Sobecki, M. 2016. Komunikacja międzykulturowa w perspektywie pedago­gicznej. Studium z pogranicza polsko-litewsko-białorusko-ukraińskiego. Warszawa: ŻAK.
• Stróżewski, W. 2013. Ponadkulturowe wymiary dobra, prawdy i piękna. W: Stróżewski, W. Logos, wartość, miłość. Kraków: Znak, ss. 361–388.
• Suchodolska, J. 2010. Percepcja ucznia – jako innego – przez nauczycieli. Osobiste i społeczne tło rozwoju kompetencji komunikacyjnych nauczy­ciela. W: Jasiński, Z. red. Szkoła i nauczyciele wobec problemów edukacji międzykulturowej. Opole: INP UO, ss. 167–181.
• Szczepański, J. 2003. Korzeniami wrosłem w ziemię. Ustroń: Galeria „Na Go­jach”.
• Szczepański, M.S. 1996. Ludzie bez ojczyzny prywatnej i edukacja regional­na. W: Lewowicki, T. i Grabowska, B. red. Społeczności Pogranicza – Wie­lokulturowość – Edukacja. Cieszyn: UŚ – Filia w Cieszynie, ss. 157–175.
• Szczepański, M.S. i Śliz, A. 2012. Społeczne przestrzenie konfliktów etnicz­nych. Górnośląskie Studia Socjologiczne. Seria Nowa. 3, ss. 11–27.
• Szczurek-Boruta, A. 2007a. Zadania rozwojowe młodzieży i edukacyjne wa­runki ich wypełniania w środowiskach zróżnicowanych kulturowo i gospo­darczo. Katowice: UŚ.
• Szczurek-Boruta, A. 2007b. Edukacja i odkrywanie tożsamości w warunkach wielokulturowości. Szkice pedagogiczne. Katowice – Cieszyn – Kraków: Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji Uniwersytetu Śląskiego, Oficyna Wy­dawnicza „Impuls”.
• Szczurek-Boruta, A. 2009. Konflikt – bariera czy szansa w kształtowaniu po­zytywnych relacji międzykulturowych. W: Lewowicki, T., Ogrodzka-Ma­zur, E. i Urban, J. red. Społeczne uwarunkowania edukacji międzykulturo­wej. Cieszyn – Warszawa – Toruń: Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji Uniwersytetu Śląskiego, Wyższa Szkoła Pedagogiczna ZNP w Warszawie, Wydawnictwo Adam Marszałek, ss. 125–138.
• Szczurek-Boruta, A. 2011. Edukacyjne konteksty kształtowania poczucia tożsamości kulturowej młodzieży – studia i doświadczenia z pogranicza polsko-czeskiego. Studia Społeczne. XVII, ss. 141–165.
• Szczurek-Boruta, A. 2012. Uczenie się międzykulturowe – ku tożsamości wielowymiarowej i integracji społecznej. Ruch Pedagogiczny. 4, ss. 25–31.
• Szczurek-Boruta, A. 2013a. Doświadczenia społeczne w przygotowaniu przy­szłych nauczycieli do pracy w warunkach wielokulturowości. Toruń: Wy­dawnictwo Adam Marszałek.
• Szczurek-Boruta, A. 2013b. Nauczyciele i kształtowanie kompetencji mię­dzykulturowej uczniów. Studia Społeczne. XXX, ss. 155–169.
• Szczurek-Boruta, A. 2014. O przygotowaniu nauczycieli do pracy w warun­kach wielokulturowości – konteksty, opinie studentów, propozycje. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
• Szczurek-Boruta, A. 2017. Tożsamość młodych Polaków mieszkających na pograniczu polsko-czeskim. Studia Społeczne. XXI, ss. 195– –209.
• Szulakiewicz, M. 2010. Kategoria dialogu w refleksji filozoficzna. Paedagogia Christiana. 1 (25), ss. 34–53.
• Szulakiewicz, M. 2011. Czas i to, co ludzkie. Szkice z chronozofii i kultury. Toruń: UMK.
• Szulich-Kałuża, J. 2016. Kultury narodowe w kontekście europejskości i wie­lokulturowości w refleksji Leona Dyczewskiego. Roczniki Kulturoznawcze. VII (4), ss. 25–41.
• Śliz, A. i Szczepański, M.S. 2015. Wielokulturowość współczesna: terminy, idee, teorie i aktorzy. Górnośląskie Studia Socjologiczne. Seria Nowa. 6, ss. 13–27.
• Śliz, A. 2017. Wielokulturowość: stygmat współczesnego świata? Próba ana­lizy socjologicznej. Opole: UO.
• Śliwerski, B. 1998. Współczesne teorie i nurty wychowania. Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”.
• Śliwerski, B. 2010. Myśleć jako pedagog. Sopot: GWP.
• Śliwerski, 2013. Pedagogika jako (nie-)gorsza INNA nauka. Studia Eduka­cyjne. 28, ss. 57–84.
• Świątkiewicz, W. 1991. Tożsamość kulturowa – ujęcie socjologiczne. W: Świątkiewicz, W. i Wódz, K. red. Tożsamość kulturowa mieszkańców starych dzielnic miast Górnego Śląska. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, ss. 9–17.
• Świątkiewicz, W. 2001. Tożsamość kulturowa regionu jako wartość społecz­na. W: Barański, M. red. Zagłębie Dąbrowskie w poszukiwaniu tożsamości regionalnej. Katowice: UŚ, ss. 81–89.
• Weil, S. 1961. Zakorzenienie i inne fragmenty. Wybór pism. Tłum. Konar­ska-Łosiowa, K., Wielowieyski, A., Witkowska, M. Wybór i przedmowa Wielowieyski A., Kraków: Znak (Biblioteka „Więzi”).
• Wieczorek, K. 2017, Opuścić bezpieczne schronienie. Problem obcości w świetle filozofii dialogu. Ethos. 117, ss. 76–103.
• Wielecki, K. 2014. Między różnorodnością kulturową i rozpadem tożsamości. Uniwersyteckie Czasopismo Socjologiczne. 9, ss. 41–52.
• Wielecki, K. 2019. Wstęp do wydania polskiego. Dobra socjologia w trudnym świecie. Znaczenie teorii Margaret S. Archer w czasach kryzysu cywili­zacji i socjologii. W: Archer, M.S. Kultura i sprawczość. Miejsce kultury w teorii społecznej. Warszawa: NCK, ss. 13–65.
• Wierzbicki, A.M. 2008. Polskość – ale jaka? W: Wierzbicki, A.M. »...na zie­mi w lublinie...« Felietony społeczno-kulturalne. Lublin: Norbertinum, ss. 222–230.
• Wiśniewski, R. 2016. Wartość absolutna a problemy moralnej praxis. W: Ja­neczek, S. i Starościc, S. red. Część II. Lublin: KUL, ss. 597–612.
• Witkowski, L. 1990. W stronę edukacji (dla) pogranicza (pedagogiczne „Bachtinalia”). Kwartalnik Pedagogiczny. 4, ss. 47–66
• Witkowski, L. 1995. Ambiwalencje tożsamości z pogranicza kulturowego. W: Urlińska M.M. red. Edukacja a tożsamość etniczna. Toruń: UMK, ss. 11–23.
• Witkowski, L. 2000. Uniwersalizm pogranicza. O semiotyce kultury Michała Bachtina w kontekście edukacji. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
• Valčo, M. 2018. Sekularizácia ako výzva pre tradičné náboženstvá Európy podľa Charlesa Taylora. Historia Ecclesiastica. 9 (1), ss. 173–190.