Sytuacja edukacyjna, społeczna i ekonomiczna Żydówek w powiecie wałeckim (Prusy Zachodnie) w okresie od XVIII do początków XX wieku

The educational, social and economic situation of Jewish women in Wałcz County (West Prussia) from the 18th to early 20th century

In this article, I analyze the functioning of women in Jewish communities in the Wałcz County (Kreis Deutsch Krone), which was part of West Prussia until the end of 1945. This area, located initially between West Prussia and Pomerania and later between several Prussian provinces, was particularly conducive to Jewish settlement. As a result, for example in Miroslawiec (Märkisch Friedland), located in the Wałcz district, at the turn of the 18th and 19th centuries, the Jewish population constituted as much as 55%. So far, few publications have been written about the Jewish communities functioning in that area. The text is of a historical nature; in the course of its preparation, I have made use of archival materials, the Jewish press of the time, and I have also referred to Prussian legal regulations. As a result, I have analysed the economic, legal and, in particular, educational situation of Jewish women living in the area, taking into account two types of factors that conditioned it – religious orders and Prussian legislation. I also discuss the changes and their causes, to which the functioning of women in these communities was subjected in the period from the 18th to the beginning of the 20th century, as well as the gradual assimilation of the Jewish population, progressing until World War II, which put an end to the presence of Jews in this area.

W artykule analizuję funkcjonowanie kobiet w społecznościach żydowskich na terenie powiatu wałeckiego (Kreis Deutsch Krone), znajdującego się do końca 1945 roku w granicach Prus Zachodnich. Teren ten, położony początkowo między Prusami Zachodnimi a Pomorzem, a potem między kilkoma pruskimi prowincjami, szczególnie sprzyjał osadnictwu żydowskiemu. W efekcie na przykład w położonym w powiecie wałeckim Mirosławcu (Märkisch Friedland) na przełomie XVIII i XIX wieku ludność żydowska stanowiła aż 55%. Dotychczas powstało niewiele publikacji dotyczących gmin żydowskich funkcjonujących na tych terenach. Tekst ma charakter historyczny, w jego opracowaniu korzystałam między innymi z materiałów archiwalnych, ówczesnej prasy żydowskiej, przywołuję także pruskie rozporządzenia prawne. W rezultacie przeanalizowałam sytuację ekonomiczną, prawną, ale w szczególności edukacyjną kobiet żydowskich mieszkających na tych terenach, uwzględniając dwa rodzaje czynników, które ją warunkowały – nakazy religijne, a z drugiej strony prawodawstwo pruskie. Omawiam także przemiany oraz ich przyczyny, którym podlegało funkcjonowanie kobiet w tych społecznościach w okresie od XVIII do początków XX wieku, a także stopniową asymilację ludności żydowskiej, postępującą aż do II wojny światowej, która położyła kres obecności Żydów na tych terenach.

REFERENCES:

• Akten-Inventar Synagogen-Gemeinde Märkisch Friedland. 1909. Gesamtarchiv der Deutschen Juden: Mitteilungen des Gesamtarchivs der Deutschen Juden, 1.
• Alabrudzińska, E. 2019. Problem tożsamości i poczucia lojalności Żydów pochodzących z zaboru pruskiego na przykładzie Alfreda Cohna (1901–1961). Zapiski Historyczne. 84 (3), ss. 101–122.
• Allgemeine Zeitung des Judenthums, 20.01.1838, 9.
• Amos, E. 2013. Bez wzajemności. Żydzi – Niemcy 1743–1933. Warszawa: Wydawnictwo Nisza.
• Arendt, H. 2013. Rahel Varnhagen, Sejny: Wydawnictwo Pogranicza.
• Gramenz, J., Ulmer, S. 2015. Die Schutzjuden, ihre Rechte und Pflichten, http://www.juden-in-mecklenburg.de/Geschichte/Schutzjuden. (20.9.2015)
• Jarosińska, I. 2016. Edukacja nie-sentymentalna. Kształcenie kobiet różnych stanów w XIX wieku. Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN.
• Jehle, M. red. 1998. Die Juden und die jüdischen Gemeinden Preussens in amtlichen Enquêten des Vormärz. T. 2. München: K.G. Saur.
• Kodex Napoleona z przypisami. Xiąg trzy. 1810. Warszawa: Drukarnia XX. Piarów.
• Kohnke, M., Braun, B., Jehle, M. i Reinke, A. red. 1999. T. II: Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz, część I: Ältere Zentralbehörden bis 1808/10 und Brandenburg-Preußisches Hausarchiv. W: Jersch-Wenzel, S., Rürup, R. (zebr. przez) Quellen zur Geschichte der Juden in den Archiven der neuen Bundesländer. München: Wydawnictwo K.G. Saur.
• Lindenberg, Bernhard, L. 1855. Geschichte der israelischen Schule zu Märkisch Friedland von B. Lindenberg, Lehrer. Bonn: Karl Georgi.
• Lisek, J. 2018. Kol isze – głos kobiet w poezji jidysz (od XVI w. do 1939 r.). Sejny: Fundacja Pogranicze.
• Nickel, B. 1981. Die Juden fühlten sich in Märkisch Friedland wohl. W: Ruprecht, K. red. Deutsch Krone. Stadt und Kreis. Hannover: Druckhaus Benatzky.
• Nickel, B. 1981. Eine jüdische Hochzeitsfeier. W: Ruprecht, K. red. Deutsch Krone. Stadt und Kreis. Hannover: Druckhaus Benatzky, ss. 192–193.
• Rapley, T. 2010. Analiza konwersacji, dyskursu i dokumentów. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
• Sachs’ medizinischer Almanach für das Jahr 1848, Berlin, 1848, s. LXXII.
• „Schutzjuden”, www.zih.pl.
• www.jhi.pl/Betteljuden.
• www.jhi.pl/psj/nid(d)a.
• www.jhi.pl/małżeństwo.
• www.verfassungen.de/preussen/gesetze/judenedict12.htm.