Prawdziwa fikcja. O przekraczaniu granic gatunkowych w filmie dokumentalnym

Marcel Łoziński, jeden z czołowych twórców polskiego filmu dokumentalnego, swoją autorską metodę nazwał „zagęszczaniem rzeczywistości”. Polegała ona na wprowadzeniu do filmowanego świata podstawionych przez siebie bohaterów, prowokowaniu rzeczywistości po to, by ujawnić jej charakterystyczne cechy, niewidoczne na pierwszy rzut oka bądź niedostępne dla kamery. Łoziński porównywał siebie do obserwatora akwarium, który zamiast czekać, aż coś się wydarzy, decyduje się nim potrząsnąć, wzbić piasek do góry, wywołać reakcję. Metoda Łozińskiego była jedną z pierwszych prób odejścia od kina obserwacyjnego, od metody cierpliwego oka. Współczesne kino dokumentalne coraz częściej rozwija podejście Łozińskiego i wręcz eksperymentuje z granicami gatunkowymi - tworząc kino pogranicza, filmowe hybrydy balansujące między dokumentem a fabułą. Prawdziwa fikcja 87 Niniejszy artykuł jest próbą usystematyzowania tego zjawiska na polskim gruncie i wpisania go w szerszą światową tendencję, której przedstawicielem jest choćby Joshua Oppenheimer (reżyser słynnej Sceny zbrodni) nazywający swoje filmy „dokumentami wyobraźni”.

Marcel Łoziński, one of the most important Polish documentary film directors, described his method of working as “densifying the reality”. It means that the director introduces into the real world and real situations actors whose role is to provoke the reality, discover its’ characteristic elements that are either invisible at first sight or unreachable to film with a camera. Łoziński compared himself to a person observing an aquarium, who instead of waiting until something happens, decides to shake the aquarium, provoke situations, cause reactions. Łoziński’s method was one of the first attempts to move away from strictly observational mode of documentary cinema. Directors of contemporary documentary films more and more often develop this approach even experimenting with the borders of a genre, creating hybrid films that blur the boundaries between documentary and fiction. This article is an attempt to describe different styles of hybrid films in Poland and compare them with international tendencies, such as what Joshua Oppenheimer (the author of “The Act of Killing”) calls the “documentary of imagination”.

REFERENCES:

• Cousins, M., McDonald, K. (1996). Imagining Reality: The Faber Book of Documentary. London: Faber and Faber.
• Hendrykowski, M. (2005). Klucze do rzeczywistości. Szkice i rozmowy o polskim filmie dokumentalnym po roku 1989. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.
• Hendrykowski, M. (2012). Dokument - fikcja - realizm. W: M. Jazdon, K. Mąka-Malatyńska, P. Pławuszewski (red.), Pogranicza dokumentu. Poznań: Centrum Kultury Zamek.
• Hendrykowski, M. (1995). Słownik pojęć filmowych. Poznań: Ars Nova.
• Łoziński, M. (2015). Potrząsanie akwarium. W: Nowy Folder, Magazyn Reporterów i Dziennikarzy Centrum Badań i Edukacji im. Ryszarda Kapuścińskiego. Pobrane z: http://www.nowyfolder.com/potrzasanie-akwarium/.
• Mąka-Malatyńska, K. (2015). Polska szkoła dokumentu - żywa tradycja polskiego kina.
• W: M. Hendrykowska (red.), Historia polskiego filmu dokumentalnego (1945-2014). Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
• Morin, E. (1977). Kino i wyobraźnia. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
• Przylipiak, M. (2004). Poetyka kina dokumentalnego. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
• Rotha, P. (1952). Documentary film. Londyn: Faber and Faber.
• Wierzbicki, K. (2010). Kieślowski w PZPR. Gazeta Wyborcza, 13.
• Zmarz-Koczanowicz, M. (2012). Zagadnienie inscenizacji fabularnej w filmie dokumentalnym i metody dokumentalnej w filmie fabularnym na przykładzie dwóch zrealizowanych przeze mnie filmów: fabularnego Kraju świata i dokumentalnego Urzędu. W: M. Jazdon, K. Mąka-Malatyńska, P. Pławuszewski, P. (red.), Pogranicza dokumentu. Poznań: Centrum Kultury Zamek.