Przeszłość, pamięć, wojna: powracające spojrzenia

W niniejszym tekście porównuję kilka filmów z lat 60. oraz przełomu pierwszej i drugiej dekady XXI wieku: Jak być kochaną (1962) Wojciecha Jerzego Hasa i Joannę (2010) Feliksa Falka, Echa (1964) Stanisława Różewicza i Kreta (2010) Rafaela Lewandowskiego oraz Na melinę (1965) Różewicza i Obławę (2012) Marcina Krzyształowicza. Filmy te równie wiele dzieli, jak łączy. Niemniej jednak podobieństwa wydają się zbyt istotne, by przejść obok nich obojętnie. Nie tyle wojna czy lustracja są ich tematem, ile ludzie postawieni w niecodziennej sytuacji, ich wybory, postawy, dylematy, ale i miłości. W każdym razie w żadnym z nich wojna nie jest powodem do dumy czy chwały, niezależnie od tego, czy kończy się zwycięstwem, czy staje się przyczyną heroicznych zmagań i cierpień. Mimo upływu lat i różnych kontekstów dostrzegam w nich te same problemy, postawy, dyskurs wartości, rozwiązania ideowe i dramaturgiczne, ale też odrębność wobec dominujących wizerunków pamięci, przeszłości i wojny. Dzięki temu mogę zadać pytanie o status relacji między dawnym i nowym polskim kinem, skupić się na sensie pewnych prawidłowości bądź znaczeniu powtórzeń. Wszystkie te filmy łączy nieoczywistość, brak wiary w jednoznaczne odpowiedzi, używając pewnego uogólnienia - przełamanie stereotypów funkcjonujących w polskim myśleniu o przeszłości, pamięci i wojnie. Powrót do tych samych tematów, sposobów ujęcia, wątpliwości, porządku aksjologicznego nie oznacza prostej kontynuacji czy nawiązań, mających podkreślić odwołanie do klasyki polskiego kina. Nowe filmy stanowią raczej dowód na to, że kolejni twórcy poszukują odpowiedzi na uniwersalne pytania. Nie pozwalają kulturze zamknąć się w gotowych schematach.

In this text I compare several films from the 1960s and the turn of the first and second decade of the 21st century: How to Be Loved (1962) by Wojciech Jerzy Has and Joanna (2010) by Feliks Falk, Echo (1964) by Stanisław Różewicz and “Mole” (2010) by Rafael Lewandowski and To the Speakeasy, (1965) Różewicz and Manhunt (2012) by Marcin Krzyształowicz. These films divide as much as it connects, but the similarities seem quite significant. Their theme is not war or lustration, but people put in an unusual situation, their choices, attitudes, dilemmas, but also love. None of them war is a source of pride or glory. I see in them the same problems, attitudes, discourse of values, ideological and dramaturgical solutions, but also the separateness of the dominant images of memory, past and war. This allows me to ask about the status of the relationship between the old and the new Polish cinema, focus on some constant sense or sense of repetition. All these films combine non-obviousness, lack of faith in unambiguous answers, and break stereotypes in Polish thinking about the past, memory and war. Return to the same topics, ways of recognition, doubt, axiological order does not mean a simple continuation of and references to the classics of Polish cinema. New films are rather evidence that successive filmmakers are looking for answers to universal questions. They do not allow culture to close in ready-made schemes.

REFERENCES:

• Hendrykowska, M. (2011). Film polski wobec wojny i okupacji. Tematy, motywy, pytania. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
• Jarecka, U. (2008). Propaganda wizualna słusznej wojny. Media wizualne XX wieku wobec konfliktów zbrojnych. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN.
• Jestem dzieckiem wojny. Z Marcinem Krzyształowiczem rozmawia Piotr Śmiałowski (2012). Kino, 10.
• Luter, ks. A. (2010). Joanna, Kino, 12.
• Niwiński, P. (2016). Recenzja programu funkcjonalno-użytkowego wystawy głównej przygotowanej przez Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku autorstwa prof. dr. hab. Pawła Machcewicza, dr. hab. Piotra M. Majewskiego, dr. Janusza Marszalca, dr. hab. Rafała Wnuka, prof. KUL, stan na styczeń 2016. Pobrane z: https://muzeum1939.pl/u/pdf/19597066881959706688.pdf, dostęp: 14.11.2018.
• Piepiórka, M. (2012). Obława. Kino, 10.
• Pomostowski, P. (2012) „Czeski błąd” i polski „Kret”. O różnych filmowych obliczach lustracji. Images, 20.
• Protokół z Komisji Ocen Scenariuszy w dniu 21.V.1963 r. (1963), Archiwum Filmoteki Narodowej - Instytutu Audiowizualnego, sygn. A-214, poz. 342. Protokół z Komisji Ocen Scenariuszy w dniu 22.XII.1961 r. Na porządku dziennym: Omówienie scenariusza pt. „Jak być kochaną” autor Brandys, Zespół „Kamera” (1961). Archiwum Filmoteki Narodowej - Instytutu Audiowizualnego, sygn. A-214, poz. 242.
• Semka, P. (2016). Recenzja dokumentu „Program funkcjonalno-użytkowy wystawy głównej” przygotowanej przez Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku przez zespół: prof. dr hab. Paweł Machcewicz, dr hab. Piotr M. Majewski, dr Janusz Marszalec, dr hab. Rafał Wnuk, prof. KUL. Dokument datowany na styczeń 2016. Pobrane z: https://muzeum1939.pl/u/pdf/396871806396871806.pdf, dostęp: 14.11.2018.
• Sobolewski T. (2012), Obława. Polska szkoła zabijania. Pobrane z: http://wyborcza.pl/piatekekstra/1,129242,12698534,_Oblawa___Polska_szkola_zabijania__SOBOLEWSKI_.html, dostęp 26 lutego 2018.
• Sobolewski, T. (2010). Falka opowieść wigilijna. Gazeta Wyborcza. Pobrane z: http://wyborcza.pl/1,75410,8726329.
• Sobolewski, T. (2011). Prawdziwe życie jest w Polsce. Gazeta Wyborcza, 29.
• Stenogram z dyskusji po kolaudacji filmu pt. „ECHO” w reżyserii Stanisława Różewicza, Zespołu Rytm [dopisana data 31.I.64 r.] (1964), Archiwum Filmoteki Narodowej - Instytutu Audiowizualnego, sygn. A-216, poz. 16.
• Śmiałowski, P. (2010). Joanna. Kino, 12. Za późno, by się przyznać. Z Rafaelem Lewandowskim rozmawia Piotr Śmiałowski (2011). Kino, 9.
• Zwierzchowski, P. (2013). Kino nowej pamięci. Obraz II wojny światowej w kinie polskim lat 60. Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego.
• Zwierzchowski, P. (2018). Sprawiedliwość wojenna i okupacyjna w filmie polskim. W: R. Spałek (red.), Porządek publiczny i bezpieczeństwo w okupacyjnej Warszawie. Studia historyczne. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej - Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu.