TABLE OF CONTENTS

SPIS TREŚCI

Publikacja “Kultura i Edukacja” w języku angielskim, udostępnienie wersji cyfrowej w wolnym dostępie i zabezpieczenie oryginalności publikacji zgodne ze standardem COPE – zadania finansowane w ramach umowy 853/P-DUNdem/2018 ze środków Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na działalność upowszechniającą naukę.

In the text, we first recall the historical contexts of changes in public education, by recalling them to shape the distance necessary to reflect on the current solstices and transformations taking place in this area. One of the main tasks of a universal and uniform school in a modernizing Europe was to ensure equal educational start for all children. In neoliberal reality, this task ceased to be obvious, and with the significant participation of parents, the foundations of the school’s public character were undermined. Parents from a politically and economically dominant middle class, seeking to gain an advantage over their children, simply do not want public school. The public school defense is therefore easily marginalized. Using the example of recent reforms (e.g. American), we show how schools are no longer places where people belonging to different layers or social classes can create a common world. From this perspective, we analyze issues arising from the questioning of neoliberal social policy that has taken place in recent years. In Poland, it finds expression in, among others in the electoral victory of the grouping (Law and Justice – PiS), aiming to restore the previously overlooked social groups to their rightful place in public space. One could expect that the style of the previous educational policy will therefore be replaced by a more egalitarian, equality policy, preventing unjustifiable selections limiting the life chances of ‘lessborn’ children. However, PiS education policy goes in the opposite direction and expands the system’s selection strategies (elite high schools, no more “mass” access to schools, etc.). Trying to find out the reasons for this contradiction, we focus our attention on the profits that in public discourse brings – as practiced today – the replacement of society by the nation.

The paper presents social participation of children – understanding of the idea and the character of the scientific discourse on it in the context of perceiving children as socially discriminated in their access to social and civic rights and activities, particularly the right to participate in social decisions. On the basis of analysis of social exclusion of children in the past centuries the Autor presents the change in social and citizen status of children that has been taking place in democratic societies. The Autor indicates on the crucial meaning of the Convention on the rights of the child and other documents in building this change and in explaining contemporary meaning of the idea and of the range and the level of possible participation of children. In the paper the very deep understanding of the idea of children’s participation based on the analysis of theoretical concepts is also explained. The Autor presents the dynamics and evolution of the theoretical background of the discourse on children’s participation and indicates on process of change: from theories of a child as a social actor and a child as able to act in social affairs, that dominated in last decades towards theories of liberal democracy, theories of inequalities, citizen’s participation, political theories, theories of governance and the theory of recognition as current theories that are used in this discourse. Finally, the development of today’s discourse on children’s participation and the promotion of its implementation in social practice are seen as crucial factors in elimination and counteracting social exclusion of children.

Inclusion is often understood as a deeper integration, what means that integration itself loses its basic sense of a voluntary and spontaneous interpersonal relationship based on the equality of rights and equalization of life (developmental) opportunities. Integration as a pedagogical concept originates from the idea of the universal education known since the times of Jan Amos Komensky, and nowadays it refers into the philosophical and social contexts of the idea of freedom and equality, constituting an important aspect of the social cohesion policy. Quite rarely, attention is paid to the fact that social (including educational) inclusion can – in defiance of noble assumptions and without conscious intention – aim at dominating the included minority group. The proposal to think about integration as the purpose of inclusion concerns both activities undertaken on educational grounds (especially for students with special educational needs) and more general social policy.

Theoretical and search considerations, and tyflopedagogic practice above all, make us see the culture of people with visual disabilities as an important way of educational and rehabilitation activities implemented in the spirit of inclusion, i.e. social inclusion in important communication links whose one of the areas is culture.
Based on a descriptive and critical analysis of small literature on the subject, as well as participant observation and personal experience of the author, the subject of the specific nature of the reception of works of culture by people with visual disabilities and the conditions and possibilities of nonvisual ways of sharing them have been considered.
Tactile and auditory ways of providing visual arts: Braille system, typhlography and audio description have been presented as corresponding to the specificity of cognitive processes of visually impaired people. The importance of the Internet for participation in the culture of visually impaired people has been marked, recalling selected exemplifications.
Based on the considerations undertaken, the postulates of practical and research actions have been drawn up in the field of interdisciplinary issues of inclusive participation in the culture of people with visual disabilities.

Wraz z ogłoszeniem przez ONZ „Agendy na rzecz zrównoważonego rozwoju 2030” globalna edukacja obywatelska stała się ważnym narzędziem realizacji Celów Zrównoważonego Rozwoju. Jednym z jej zadań jest w ujęciu UNESCO przygotowanie dzieci, młodzieży i dorosłych do budowy bardziej inkluzywnego świata. Krytycy podkreślają jednak, że wiele działań z zakresu globalnej edukacji obywatelskiej ma charakter pozornie inkluzywny. Problematyczny okazuje się konstrukt globalnego obywatela elitarny, imperialistyczny i paternalistyczny, a także ucieleśniający dyskurs neoliberalny.
Celem artykułu jest analiza inkluzywnego potencjału globalnej edukacji obywatelskiej i wskazanie możliwych ścieżek poszerzenia go. Argumentuję, że aby uczynić globalną edukację obywatelską bardziej inkluzywną, warto przeformułować kategorię globalnego obywatelstwa. Odwołując się do prac R. Lister, V. Andreotti, A. Abdiego czy L. Shultz proponuję bardziej elastyczną, pluralistyczną formułę globalnego obywatelstwa, wrażliwego na różnicę, ale nie rezygnującego z uniwersalistycznych obietnic. Nakreślam także wybrane implikacje tej formuły dla globalnej edukacji obywatelskiej.

Contrary to the huge involvement of various social groups, implementation of numerous aid programmes, social exclusion, discrimination, marginalisation are still present in various social groups all over the world, and various strategies of social inclusion, including administrative and legal tools for its practical implementation, prove to be ineffective. The aim of this article is to indicate mutual dependencies and conditions as well as social contexts determining the illusory nature of inclusion activities undertaken, first of all, in relation to people with disabilities, but also people excluded from reasons other than disability.

Human adaptation to the environment plays an important role in their careers and substantially affects its professional development. Adaptation consists of many factors that imply positive or negative conditions of a person’s professional work.
The article is a theoretical outline of various possibilities for adapting people in the work environment on the basis of social sciences such as pedagogy, sociology, psychology.
The article is a theoretical outline of various possibilities of adapting a man in the work environment on the basis of social sciences such as pedagogy, sociology, psychology. The development of the topic is the analysis of the usefulness of selected theories of professional adaptation for special pedagogy in the functioning of people with disabilities. Complementing this analysis is pointing to various barriers to adaptation to the working environment of the disabled. Conclusions include, among others, strengthening of professional activation and social activation of people with disabilities.

Kultura jest nierozerwalnie związana z językiem; język jest rodzajem przewodnika kulturowego, ułatwia jej zrozumienie. Język jest zarówno spoiwem społeczeństwa, jak i narzędziem ekspresji, a dla jednostki potężnym czynnikiem rozwoju indywidualności. Stąd konieczność zainteresowania się przez pedagogów językiem - niewidzialnym środowiskiem edukacyjnym. Przestrzeń edukacji, analizowana tu przez pryzmat języka, pozostaje w ścisłym związku z przestrzenią publiczną, dlatego wgląd w sferę publiczną i dyskurs publiczny wydają się niezbędne. Transformacja polskiego społeczeństwa w latach 90. XX wieku ujawniła jego wewnętrzną różnorodność i co się z tym wiąże - potrzebę znalezienia języka, który pozwoliłby na komunikację i opis nowej rzeczywistości bez ranienia kogokolwiek. Jednak zjawisko poprawności politycznej nie zyskało w Polsce akceptacji. Co więcej, szerzy się mowa nienawiści, język wykluczający różne kategorie społeczne. Jest to sygnał, który zachęca nas, Wzmożona obecność języka wykluczającego w polskiej przestrzeni publicznej 127 pedagogów, do zainteresowania się przestrzenią historyczną, odniesieniem do czasu, w którym żyjemy, do zjawisk zachodzących w przeszłości i określających przyszłość. Jest to również sygnał alarmowy dla pedagogów i nauczycieli. Należy postawić pytanie o rolę edukatorów, ich zaangażowanie w ulepszanie świata. Jest to także pytanie o samoidentyfikację pedagogów - nauczycieli akademickich.

Świadek bullyingu odgrywa istotną rolę w procesie dręczenia. W badaniach naukowych coraz częściej można zauważyć, że nie koncentrują się one jedynie na diadzie uczestników dręczenia - sprawcach i ofiarach, a włączają w cały proces również świadków. Obserwatorzy przez swoje działania mogą przyczyniać się do wykluczenia ofiar z grupy rówieśników bądź przez jawne lub niejawne sprzeciwianie się bullyingowi powodować ponowne włączanie ofiar do społeczności szkolnej. Artykuł odwołuje się do badań własnych, które dotyczą przeszłych doświadczeń świadków w sytuacji dręczenia rówieśniczego, uwzględniając znaczenie podejmowanych przez nich interwencji w sytuacji wykluczania uczniów z grupy rówieśniczej. Materiał badawczy stanowią wywiady pogłębione przeprowadzone z 23 studentami różnych kierunków studiów, w przedziale wiekowym 20-41 lat. Odnosiły się one do przeszłych doświadczeń z czasów szkolnych w roli świadka dręczenia. Jako cel badań uczyniono identyfikację czynników motywujących do podejmowania działań interwencyjnych w sytuacji dręczenia rówieśniczego.

Celem artykułu jest propozycja wykorzystania w edukacji dziecka książek dysponujących potencjałem uwrażliwiania na drugiego człowieka (często „Innego”), budowania z nim więzi, poszukiwania emocjonalnej wspólnoty doświadczeń. W interesującej mnie wybranej najnowszej polskiej prozie dla dzieci (mam tu na myśli literaturę dla dzieci ostatnich dwóch dekad, a więc po 2000 roku), którą poddałam analizie, zauważyłam kociego bohatera występującego zdecydowanie często w kontekście problematyki odmienności społeczno-kulturowej. Postać kota w analizowanych testach została wykorzystana do praktycznych celów, stała się poetyckim chwytem budzącym pozytywne skojarzenia, sprzyjającym kształtowaniu u dzieci wartości i uczuć wyższych. W książkach zauważam odniesienia do założeń edukacji międzykulturowej, stąd uważam, że mogą one stanowić pomoc rodzicom, nauczycielom i wychowawcom w przygotowaniu dziecka do spotkania z Innym, do koegzystowania, współpracy z nim, koleżeństwa czy przyjaźni. Książki ukazują różne oblicza dzieciństwa, dziecię ce dramaty przeż ywane przez rówieś ników w róż nych czę ś ciach ś wiata, groź ne aspekty wojny, problemy imigracji i migrantów.

Współczesne dyskusje o problemach państw europejskich przyjmujących rzesze migrantów stanowią wiodące wątki namysłu nad humanitarnymi rozwiązaniami problemu masowego napływu obywateli różnych narodowości i kultur do Europy, a także współczesnego rozumienia idei wielokulturowości, tolerancji oraz przestrzegania praw człowieka. Celem artykułu jest ukazanie pomijanego dotąd wątku obywatelskiego działania w społecznościach lokalnych na rzecz integracji i inkluzji migrantów i azylantów. Przykład XIX projektu Hull House z Chicago (USA) ukazuje, jak próbowano ten problem rozwiązywać lokalnymi siłami społecznymi w czasach, gdy migrantami byli Europejczycy. Autorki zadają w tym kontekście pytanie, czy i w jakim stopniu w czasach współczesnych rola obywateli jest i powinna być bardziej znacząca w debatach polityki społecznej i międzynarodowych dyskusjach międzypaństwowych. Ukazują szereg współczesnych inicjatyw lokalnych, będących odpowiedzią zwykłych mieszkańców na to, jak widzą możliwości i realizacje działań przyjmujących i włączających nowych przybyszów do społeczeństwa.

Wiek, obok płci, stanowi jedną z głównych cech determinujących pozycję społeczną jednostki. Dyskryminacja ze względu na wiek najczęściej pojawia się w kontekście osób starszych. Problematyka ta jest często podejmowana w dyskursie naukowym i medialnym. Rzadziej dostrzega się problem ageizmu z innej strony - dyskryminacji osób młodych, która w literaturze naukowej funkcjonuje pod nazwą adultyzmu. Najogólniej ujmując, adultyzm to postrzeganie młodych osób w kategoriach niedojrzałości. Percepcja ta nie jest poparta racjonalnymi przesłankami wynikającymi z zachowania dyskryminowanej osoby, a jedynie wynika z wyobrażeń osoby dyskryminującej. Wyobrażenia te polegają na tendencji do uogólniania w oparciu o negatywne doświadczenia z osobami w podobnym wieku i przypisaniu domniemanych cech jako typowych dla całego przedziału wiekowego. Ta forma dyskryminacji obecna jest w instytucjach społecznych, prawie, obyczajach i postawach. Przeprowadzone badania przebiegały dwuetapowo, łącząc w sobie strategię ilościową (sondaż diagnostyczny z wykorzystaniem ankiety) i jakościową (metoda Photovoice). Celem badań było poznanie obszarów, w obrębie których młodzi ludzi doświadczają dyskryminacji oraz jej form. Grupę badaną stanowiła młodzież w wieku 18-24 lat (100 badanych), dobrana w sposób celowy z terenu województwa śląskiego. Zwieńczeniem projektu badawczego było przygotowanie i poprowadzenie przez osoby w niego zaangażowane warsztatu dotyczącego adultyzmu dla młodzieży. Analiza zebranego materiału empirycznego oraz doświadczenia w pracy nad projektem obnażyły nieświadomość młodych ludzi w kwestii występowania takiej formy dyskryminacji oraz mylenie adultyzmu z innymi jej formami. Niepokojące jest również zjawisko szybkiej internalizacji przez młodzież postaw charakterystycznych dla osób dorosłych względem młodszych od siebie, zataczając tym samym koło w dyskryminacji.

Prezentowane badania dotyczą nieobecnego w dostatecznym stopniu w literaturze naukowej wątku dorosłych osób z diagnozą zaburzeń ze spektrum autyzmu. Ich podmiotem uczyniłam osoby szczególne: takie, które swoją diagnozę otrzymały będąc osobami dorosłymi. W centrum mojego badawczego zainteresowania znajdują się ich biografie. Analiza uzyskanych wywiadów narracyjnobiograficznych skoncentrowana jest przede wszystkim na strukturze biograficznej zwanej biograficznym przełomem. W narracjach dorosłych osób ze spektrum autyzmu diagnoza jawi się jak punkt zwrotny w biografii, który wywiera zasadniczy wpływ na życie nosicieli opowieści poprzez zmianę jego biegu i/lub transformację tożsamości.

Celem niniejszego opracowania jest zaprezentowanie wyników badań dotyczących rozumienia pojęcia edukacja włączająca przez nauczycieli szkół ogólnodostępnych oraz rozpatrzenie, czy edukacja włączająca jest działaniem celowym, zaplanowanym, czy działaniem intuicyjnym, pozornym. Jest to istotny problem, bowiem warunkiem skutecznego prowadzenia edukacji włączającej jest przede wszystkim rozumienie tego pojęcia przez nauczycieli szkół ogólnodostępnych. Brak rozumienia pojęcia edukacja włączająca może rodzić obawy o kształt jej realizacji. Włączanie to nie tylko przyjmowanie uczniów z niepełnosprawnościami do szkół ogólnodostępnych, ale przede wszystkim dostosowanie programu nauczania do indywidualnych możliwości każdego ucznia, to system oceniania uwzględniający możliwości psychofizyczne poszczególnych uczniów oraz organizacja procesu nauczania z wykorzystaniem odpowiednich pomocy dydaktycznych dostosowanych do specjalnych potrzeb edukacyjnych uczniów. Celem badań było poznanie i rozpatrzenie sposobów rozumienia pojęcia edukacja włączająca przez nauczycieli szkół ogólnodostępnych. W badaniach wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego z użyciem techniki ankiety. Otrzymane wyniki badań pokazują, że edukacja włączająca nadal jest pojęciem, które wymaga doprecyzowania i propagowania wśród nauczycieli. Pomimo swojej obecności zarówno w literaturze przedmiotu, jak i w praktyce edukacyjnej nadal budzi niezrozumienie, co utrudnia pełną realizację tego modelu nauczania.

Dziecko z doświadczeniem migracyjnym coraz częściej staje się uczniem polskiej szkoły, która nie jest do końca na to przygotowana. Szczególnym typem doświadczenia migracyjnego są migracje powrotne, kiedy to rodzina po okresie spędzonym za granicą wraca do kraju wraz z dziećmi, urodzonymi jeszcze w kraju pochodzenia rodziców bądź już na emigracji. Obecnie mamy do czynienia z nasilającymi się procesami remigracji, co sprawia, że również szkoły powinny być przygotowane na przyjęcie uczniów „powracających”, najczęściej dwujęzycznych, a jednocześnie z pewnymi ograniczeniami w zakresie znajomości języka polskiego, którzy muszą borykać się z różnicami programowymi oraz kulturowymi, m.in. dotyczącymi kultury szkoły. Wydaje się, że idea międzykulturowego otwarcia instytucji, którą można za niemiecką pedagogiką międzykulturową odnieść również do szkoły, daje narzędzia do przygotowania instytucji na funkcjonowanie w sytuacji wysokiej różnorodności społecznej i kulturowej. międzykulturowego otwarcia szkoły jako odpowiedzi na potrzeby ucznia z rodziny reemigrantów, jak również uczniów z innym typem doświadczenia migracyjnego. Międzykulturowe otwarcie szkoły zostanie również odniesione do procesu integracji społecznej migrantów, co pozwala widzieć placówki szkolne w szerszym kontekście działania sieci instytucji najbliższego otoczenia społecznego na rzecz efektywnej adaptacji społecznej oraz (re)integracji całej powracającej rodziny.

Celem artykułu jest przedstawienie problematyki jakości życia osób z przewlekłą chorobą dermatologiczną. W pierwszej części opracowania scharakteryzowano pojęcie choroby przewlekłej, ze szczególnym uwzględnieniem choroby dermatologicznej jako kategorii piętna powodującego marginalizację oraz wykluczenie społeczne. Część druga dotyczy jakości życia osób z chorobą dermatologiczną na płaszczyznach: fizycznej, psychicznej oraz społecznej. W części trzeciej opisano trudności terapeutyczne i funkcjonalne, których doświadczają osoby cierpiące na wybrane schorzenia dermatologiczne: atopowe zapalenie skóry, łysienie plackowate oraz łuszczycę. Zakończenie jest próbą wskazania przykładów działań pomocowych podejmowanych przez sektor pozarządowy na rzecz osób chorujących dermatologicznie.

Celem artykułu jest wskazanie zarówno na te elementy środowiska społecznego, które włączają osobę ze spektrum zaburzeń autystycznych do swego grona, udzielając jej wsparcia, jak i te elementy, które mają charakter wykluczający, czy to w sposób jawny, deklarowany, czy też ukryty, pozornie włączający. Na tle rozważań dotyczących porównania środowiska włączającego i wyłączającego zaprezentowano opisy przeżyć dwóch dorosłych mężczyzn z zaburzeniami autystycznymi doświadczających konsekwencji obu omawianych zjawisk w retrospektywnej narracji ich matek. Z prezentowanych analiz wyników badań zagranicznych i pogłębionych wywiadów wynika, że zarówno środowiska z założenia włączające (szkoła inkluzyjna), jak i segregacyjne (szkoła specjalna) zawierają elementy społecznie włączające oraz wykluczające osoby ze spektrum zaburzeń autystycznych. Do włączających elementów środowiska można zaliczyć nauczycieli - prezentujących nastawienia pro- integracyjne i kształtujących wśród rówieśników pozytywne zachowania społeczne o charakterze integracyjnym i chroniącym osoby narażone na wiktymizację. Negatywne doświadczenia wiktymizacji mogą prowadzić do nasilenia zaburzeń nerwicowych i poczucia osamotnienia, i izolacji społecznej. Natomiast pozytywne doświadczenia szkolne i udział w zorganizowanych działaniach społecznych jest predykatorem większego udziału osób ze spektrum zaburzeń autystycznych w niezorganizowanych działaniach społecznych w życiu dorosłym.

Koncepcja inkluzji społecznej ściśle wiąże się z postulatem organizowania przestrzeni kultury popularnej wokół idei dialogu, relacyjności oraz dostrzegania i uznawania różnorodności. W takim ujęciu film fabularny jako medium docierające do szerokiego kręgu odbiorców może stać się ważnym źródłem wiarygodnych informacji na temat funkcjonowania osób należących do grup narażonych na wykluczenie społeczne, w tym osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności. Osoby z niepełnosprawnością podlegają stereotypizacji, w wyniku której spostrzegane są na ogół jako mało kompetentne, niesamodzielne, niezdolne do efektywnego odgrywania ról społecznych, borykające się z licznymi problemami i stale pogrążone w smutku. Także nabycie niepełnosprawności w biegu życia powoduje przejście do grupy o niskim statusie społecznym i doświadczanie nieadekwatnych reakcji otoczenia w sytuacjach bezpośredniego kontaktu, w tym jawnej lub ukrytej izolacji bądź nadopiekuńczości wynikającej z litości, współczucia i przekonania o niskim potencjale osoby. Niewłaściwe reakcje społeczne mogą znacząco utrudniać proces przystosowania do nabycia niepełnosprawności i zwiększać ryzyko ekskluzji, więc istotne jest kształtowanie przez przekaz medialny prawidłowych wyobrażeń o specyfice funkcjonowania tej grupy osób i (lub) przełamywanie już istniejących stereotypów. Artykuł koncentruje się na jakościowej analizie sposobu prezentacji procesu adaptacji do utraty wzroku bohaterów dwóch filmów fabularnych, ze szczególnym zwróceniem uwagi na walory edukacyjno-wychowawcze tych dzieł.