W niniejszym tekście porównuję kilka filmów z lat 60. oraz przełomu pierwszej i drugiej dekady XXI wieku: Jak być kochaną (1962) Wojciecha Jerzego Hasa i Joannę (2010) Feliksa Falka, Echa (1964) Stanisława Różewicza i Kreta (2010) Rafaela Lewandowskiego oraz Na melinę (1965) Różewicza i Obławę (2012) Marcina Krzyształowicza. Filmy te równie wiele dzieli, jak łączy. Niemniej jednak podobieństwa wydają się zbyt istotne, by przejść obok nich obojętnie. Nie tyle wojna czy lustracja są ich tematem, ile ludzie postawieni w niecodziennej sytuacji, ich wybory, postawy, dylematy, ale i miłości. W każdym razie w żadnym z nich wojna nie jest powodem do dumy czy chwały, niezależnie od tego, czy kończy się zwycięstwem, czy staje się przyczyną heroicznych zmagań i cierpień. Mimo upływu lat i różnych kontekstów dostrzegam w nich te same problemy, postawy, dyskurs wartości, rozwiązania ideowe i dramaturgiczne, ale też odrębność wobec dominujących wizerunków pamięci, przeszłości i wojny. Dzięki temu mogę zadać pytanie o status relacji między dawnym i nowym polskim kinem, skupić się na sensie pewnych prawidłowości bądź znaczeniu powtórzeń. Wszystkie te filmy łączy nieoczywistość, brak wiary w jednoznaczne odpowiedzi, używając pewnego uogólnienia - przełamanie stereotypów funkcjonujących w polskim myśleniu o przeszłości, pamięci i wojnie. Powrót do tych samych tematów, sposobów ujęcia, wątpliwości, porządku aksjologicznego nie oznacza prostej kontynuacji czy nawiązań, mających podkreślić odwołanie do klasyki polskiego kina. Nowe filmy stanowią raczej dowód na to, że kolejni twórcy poszukują odpowiedzi na uniwersalne pytania. Nie pozwalają kulturze zamknąć się w gotowych schematach.

The issue of vetting has for many years stirred up much emotion in Poland and is closely related to the process of decommunization. In the history of the Third Republic of Poland, lustration was the cause of serious political crises, an example of which was the dismissal of the government of Jan Olszewski. A breakthrough event was adopting the lustration law in 1997, which laid the groundwork for a reliable approach to lustration in Poland. Despite the passage of years and amendments to the regulations, it still seems necessary to amend the law to comply with constitutional rights, such as the right to due process, the right to be heard, the right to defense, and the presumption of innocence. The article indicates the problems related to vetting and reports changes on the example of vetting by Kazimierz Kujda.

The process of settling accounts with the communist past is an answer to the question for countries that are leaving communism through peaceful negotiations with the authorities. In the case of the Polish control system, the first non-communist introduction by Tadeusz Mazowiecki, which is used as the socalled ‘thick line’, it leaked that the problem of lustration and decommunization had been postponed. In the subsequent years of the 1990s, verification tests among people performing the most important functions ended in failure. The most serious consequences occurred in the attempt to implement the lustration resolution by the Sejm in May 1992, which resulted from the failure of Jan Olszewski’s actions. The first lustration act was issued in Poland only in 1997.